"Bu gün bizlər, hələ də "seiend" sözünün nə mana kəsb etməsi sualına bir cavab tapa bildikmi? Qətiyyən xeyr. Dolayısı ilə varlıq mənasına dair sual bir daha yenidən soruşulmalıdır".
Ən əhəmiyyətli əsəri olan "Varlıq və Zaman"da Heideqqer kitabının mövzusunu elə ilk səhifədə açıqca ortaya qoymuşdur. Burada "varlığın mənasına dair sual yenidən soruşulmalıdır". Nə üçün? Bu sual bütün Qərb metafizikası içərisində təkrar-təkrar soruşulmadımı? Bu sual Platondan bu günə bütün fəlsəfi hərəkətin mərkəzində yer alır. Heideqqerdən əvvəlki filosoflar nəyi səhv etdilər ki, iki min beş yüz illik fəlsəfə tarixinin sonunda Heideqqer gəlib həmin sualı təkrar sormalı oldu?
Heideqqerin əsas tezi Qərb fəlsəfəsinin varlıq mövzusunda düşündüyü, amma bunu ələ alma forması ilə varlığı aydınlaşdırmaq yerinə onu unutdurduğu istiqamətindədir. Bu necə ola bilərdi? Hər çağda düşüncənin ana mərkəzində yer alan bir şey necə unudula bilərdi? Ancaq mənim uzun müddət üzərində düşünmədiyim, uzun müddət məşğul olmadığım şey unudula bilərdi. Bu gün biri mənə iyirimi il əvvəl öyrəndiyin qədim yunan sözünün mənasını soruşsa, buna cavab verə bilmərəm, çünki iyirmi ildir həmin sözü unutmuşam. Dolayısı ilə də o söz mənim tərəfimdən unudulmuş deməkdir. Amma sürəkli üzərində düşünülən bir şey olaraq varlıq; öz başına bir sahə (Ontologiya - varlıq haqqında təlim) olaraq daima dəliklənən bir anlayış olaraq unudulmuş ola bilərdimi? Bunu düşünərək çalışma masama oturdum, bütün var olmaqda olan şeyləri müşahidə edərkən, ya da onlar haqqında düşünərkən bu şeylərin varlıqlarının nədən ibarət olduğunu soruşmuram. Var olmaq üçün bütün bu var olmaqda olan şeylərin zəruri olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Bütün bu şeyləri ilk olaraq var edən varlıq var olmaqda olanlar müstəvisində heç bir şəkildə göz önündə olmaz. Bir alma gördüyümdə, qoxuladığımda, dadına baxdığımda o mənim üçün var olmaqda olan şey olaraq vardır, bu almanı o halı ilə ortaya çıxaran şeyin nə ola biləcəyini özümdən soruşmaram. Almanın varlığı, yəni onun mütləq varlığı mənim üçün bir sirdir.
Varlığın mənası nədir sualını yenidən soruşmaq demək, bunun artıq soruşulması gərəkdiyinin səbəbi var olmaqda olan olmasıdır. Ya da bir başqa deyişlə alma ağacı öz varlığına dair özıüyündən bir səbəb ortaya qoymaz. Hərçənd Qərb metafizikası varlıq olmadan var olmayacağını anlamışdır, amma varlığı da var olmaqda olan olaraq ələ almışdır. Heideqqere görə canalıcı xəta tam burda yatmaqdadır. Varlıq var olmaqda olan deyildir və dolayısı ilə də elə bir şeymiş kimi ələ alınmaz. Varlığın var olması kimi düşünülməsi nəticəsində varlığın özünə xas xarakteri qaranlığa itələnmiş və unudulmuş olmaqdadır. Heideqqerə görə insan həm gündəlik həyatında, həm də düşüncə tarixində daima var olmaqda olana tutunur.
Əgər bir şey unudulmuşsa, daha əvvəllərdə məlum olmalıdır. Heideqqer Sokratdan əvvəlki filosoflara yönəlir; xüsusilə də Heraklit və Parmenidə. Ona görə bu filosoflarda hələ təməl varlıq sualı mövcudiyyətini qorumaqdadır. Var olmaqda olanın varlığı sualı problemin ta özüdür. Bu alma ağacıdır dediyimdə əsas olaraq qəsd etdiyim şey nədir? Yəni "dır"ın mənası nədir, varlığının mənası nədir? Heideqqerin "Varlıq və zaman" əsərinə giriş olaraq ortaya qoyduğu bu sual əslində heç bir fəlsəfənin öyrətməyəcəyi çox daha dərin bir sualdan qaynaqlanmaqdadır: "Var olmaqda olan səbəb vardır və niyə heçlik deyildir?" Sual budur. Yəqin ki, bu rastgələ bir sual deyildir. "Var olmaqda olan səbəb vardır və niyə heçlik deyildir?" - açıqdır ki, bu bütün sualların ilk və ən təməl olanıdır. Müvəqqəti siyahı içində olmasa da ilk sual budur. Həm fərd olaraq insan, həm də cəmiyyətlər zaman içindəki tarixi axışları çox soruşarlar. Bir çox şeyi araşdırır, incələyir və tapırlar və bunu həmin sualı soruşmadan əvvəl edərlər: "Varolmaqda olan səbəb vardır və niyə heçlik deyildir?" Bir çoxları heç bir zaman bu suala rastlamazlar; söylənmiş, ya da yazılmış şəkli ilə bu sual cümləsi deyildir, burada nəzərdə tutulan; onlar bu sualı soruşmazlar, yəni onu ortaya qoymazlar, yönəltməzlər, özlərini bu sualın içinə sığdırmağa gərək duymazlar.
Niyə vardır var olmaqda olan? Heideqqer bunu soraşarkən təməli hədəfləyər, "dır"ın mənasını. Bu səbəbdən onu maraqlandıran var olmaqda olan deyildir, əksinə bu var olmaqda olanın varlığıdır. O, varlıq ilə var olmaqda olan arasına bir xətt çəkər və bu xətti ontoloji məsafə olaraq adlandırır. Varlığın mənasına dair suala Heideqqer özündən əvvəlki fəlsəfədə ümumi olaraq edildiyi kimi konkret bir varlıq təlimi ilə cavab verməz, tərsinə bunu o sualı soruşan var olmaqda olanın yanına qoyar. O halda varlığın mənası sualını soruşan kimdir? Biz insanlar və sadəcə bizlər. Bunu edən biz olduğumuz üçün də Heideqqer insanın varoluş formasını, var olmaqda olanınkından ayırır və buna "Dasein" (varolma) adını verir. Bu varolma anlayışını müəyyən etmək üçün sadəcə var olmaqda olanı müəyyənləşdirən və varoluşu unudan mövcud terminologiyadan fərqli bir terminologiyaya ehtiyac vardır. Bu yeni terminologiya son dərəcə şəxsidir və Heideqqerin mətnlərinin anlaşılmasını inanılmaz dərəcədə çətinləşdirir. Gündəlik dilə aid sözlər bir anda insanın heç ağlına gəlməyəcək dərin mənalara qovuşur. Bunu daha anlaşılan etmək üçün nümunə olaraq hər kəsə görə məlum "səslənmək" felini ələ alaq. Varolma kontekstində Heideqqer bu sözü belə istifadə edir: "Varolmaq (dasein) vicdan olaraq varlığın (sein) təməlindən səslənir". "Mənə səslənir" qəlibi "var olma"nın gözəl sözlərindən biridir. Qorxu tərəfindən müəyyənləşən səslənmə "varolma"ya daha ən başında onun öz var ola bilməsinə dair öz dizaynını mümkün qılar.
Heideqqer varolmanı ağırlıqlı olaraq "dünyada olmaq" şəklində qəbul edər və "öümünə var olmaq" olaraq buradan da o iki varolma forması "əsillik" və "əsilsizlik" ortaya çıxar. "Əsilsizlik", "gizli subyekt"ə gündəlik bir xəyaldır; buna qarşı "əsillik" "qorxu"nun təməl ruh halı içində ortaya çıxan qərarlılıqdır ki, Heideqqer buna "ölümünə azadlıq" adını verir. Çünki bizim fərdi həyatımızın formalaşma sahəsi ancaq ölümümüzlə qıracağımız şüurlu bir əlaqə içində açılır.
"Varlıq və Zaman"da insanın varoluş forması araşdırmanın mərkəzindədirsə, Heideqqer üçün 1930-cu ildən etibarən ağırlıq insanda deyil, varlıqda deməkdir. İnsanın varlıqla olan münasibəti incələmənin mərkəzinə sürüşmüşdür ki, artıq burada insan tarixin subyekti olaraq şərh olunmaz, tərsinə bu sbyekt statusunu sanki varlıq alır və bunu da özünü gizləmək və "ortaya çıxma" əsnasında belə hələ də gizlənmək surəti ilə edər. İnsanın bu axışa nə qədər təsir edə biləcəyi sualının cavabı anlaşılmazdır, amma hər vəziyyətdə onu əlindən qaçırmışdır. İnsanın varlıqla olan uyğun münasibəti varlıqla uyğunluq içində olmaya hazır olan "tabe olmaq" vəziyyətidir.
İnsan özünü "varlığın gözətçisi", onun "çobanı" olaraq görməlidir. Gözətçilik edərək, qoruyaraq, "varlığın səsini" eşitməli və beləcə sualların sualına, yəni "Var olmaqda olan səbəb vardır və niyə heçlik deyildir?" ə özünü açmalıdır.
Müəllif: Andreas Mussenbrock
Tərcümə: Ceylan Mumoğlu
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR