Morfologiya
Morfologiya cümədə sözlərin dəyişməsi,müxtəlif şəkillərə düşməsi qaydalarını öyrənir. (yunanca morphe-forma,qəlib, logos-elm,təlim deməkdir.
Morfologiyanın əsas obyekti sözdür. Morfologiya sözlərin qrammatik xüsusiyyətlərini öyrənir.
Söz həm morfologiyada, həm də leksikologiyada tədqiq edilir. Leksikologiyada sözlərin xüsusiyyətləri, leksik mənası, mənşəyi və s öyrənilir. Morfologiyada isə sözün qanunauyğunluqları, bütöv söz qrupları və onların dəyişmə xüsusiyyətləri öyrənilir.
Müasir dildən bəhs edən morfologiyada müstəqil işlənən söz və şəkilçilər öyrədilir. Morfologiyanın mühüm problemləri içərisində sözün tərkibi və quruluşu məsələləri mühüm yer tutur.
Sözün tərkibi və quruluşu: Sözün tərkibi anlayışına səslər, hecalar, vurğu, sözün kökü və şəkilçilər daxildir. Səslər və hecalar ayrılıqda məna ifadə etmir. Bunlar yalnız söz şəklində birləşdikdə məna kəsb edir. Buna görə də səslər və hecalar dilin maddi materialı olub, danışıq səslərindən bəhs edən Fonetika şöbəsində öyrənilir.
Söz kökləri və şəkilçilər isə mənalı vahidlərdir. Sözdəki ən kiçik mənalı vahidlərə morfem deyilir. Məsələn bəstəçilik sözünün tərkibində:
b-ə-s-t-ə-ç-i-l-i-k -10 səs
bəs-tə-çi-lik - 4 heca
bəstə-çi-lik -3 morfem vardır.
Morfemlər səslər və hecalarda fərqli olaraq məna bildirir. Bəstə- mahnı bəstələmək, yaratmaq mənasında, -çi leksik şəkilçi olub yeni söz yaranmasına xidmət edir. Bəstəçi- bəstələyən adam mənasında, -lik leksik şəkilçi olub yeni söz yaradır. Bəstəçilik- sənət mənasında işlədilir.
Morfemlər iki yerə ayrılır: kök morfemlər və köməkçi morfemlər. Kök morfemlər sözün yeni morfemlərə ayrıla bilməyən əsas hissəsinə deyilir. Həm leksik, həm də qrammatik mənaya malik olur. Köməkçi morfemlərə isə şəkilçilər, qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar, modal söz, nida və s. aiddir. Şəkilçilər sadəcə qrammatik mənaya malik olur.
Quruluşuna görə sözləri aşağıdakı kimi ayırmaq olar:
a) Söz yalnız bir kökdən ibarət olur: yaz, oxu, gör, bil, say və s.-bunlar sadə sözlər adlanır.
b) Söz kökdən və qrammatik-leksik şəkilçidən ibarət olur: gül-dan, gözəl-ləş, pay-laş, dəmir-çi, sür-ücü-lük, sürün-dür-mə-çi-lik və.s –bunlar düzəltmə sözlər adlanır.
c) Söz iki sözün birləşməsindən ibarət olur: ağac-dələn, günə-baxan, uzun-sifət, bağa-yarpağı və s. –bunlar mürəkkəb sözlər adlanır.
Sözün müstəqil mənaya malik olan,ayrılıqda işlənə bilən və dəyişməyən hissəsinə kök deyilir.
Söz kökünün azərbaycan dilində bir sıra xüsusiyyətləri var:
1)kök sözün müstəqil leksik mənaya malik hissəsidir.
2)kök sözün əsasını təşkil edir.
3)söz kökü şəkilçilərdən ayrı işlənə bilir.
4)bir kök müxtəlif şəkilçilər qəbul edə bilir.
5)azərbaycan dilində (həmçinin bütün türk dillərində) sözün kökü sabit olur və dəyişmir.Amma bəzən söz kökləri türk dillərində sabit olsa da qismən dəyişə bilir. Məsələn: dilimizdə yüksə, uza, kiçi sözləri yoxdur. Amma bu köklərdə iki söz düzəlir: yüksəl-yüksək; uzan-uzat; kiçil-kiçik və s.
Şəkilçilər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir.
1)müstəqil leksik məna ifadə edə bilmir.
2) sözdən ayrı işlənmir.
3) yalnız qrammatik mənaya malik olur.
4) söz kökünün tələbi ilə variantlaşır.
Sözlərin ayrılıqda işlənməyən, müstəqil lüğəvi mənaya malik olmayan, söz kökünə artırılarkən yeni mənalı söz düzəldən və ya sözlər arasında əlaqə yaradan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Şəkilçilər özləri də morfoloji xüsusiyyətinə görə fərqlənir:
a) Yeni sözlər yaradan şəkilçilər (sözdüzəldici və ya leksik şəkilçilər)- göz-gözlük, dəmir-dəmirçi, mal-maldar, gül-gülçü və s.
b) Sözlər arsında əlaqə yaradan şəkilçilər (sözdəyişdirici və ya qrammatik şəkilçilər)- ismin hal, mənsubiyyət, felin şəxs şəkilçiləri buraya daxildir. Məsələn: "tələbənin kitabı" birləşməsində tələbə sözün kökü, -n- bitişdirici samit, -in isə yiyəlik hal şəkilçisidir. Kitab sözün kökü, -ı mənsubiyyət şəkilçisidir.
Sözün leksik məna ifadə edən hissəsi əsas hissə adlanır. Yəni qrammatik şəkilçiləri çıxmaqla yerdə qalan hissə əsas hissədir.
Azərbaycan dilində şəkilçilər əsasən sözün sonuna atılır. Lakin bir sıra alınma şəkilçilər bu qaydanı pozur. Ümumiyyətlə dünya dillərində şəkilçilər işlənmə yeinə görə üç qrupa bölünür:
1) Ön şəkilçilər. (prefikslər) – Alınma şəkilçilərdir. Məsələn: a-normal, bi-qeyrət, na-ümid,anti-faşist,bi-tərəf və s.
2) İç şəkilçilər (infiks) – Flektiv dillərə aiddir. Daxili fleksiya ilə söz köklərinin dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn: Məhəmməd – Əhməd, Mahmud – Həmid
3) Son şəkilçilər (suffikslər) – Azərbaycan dilinin özünə məxsus şəkilçiləridir. Məsələn: su-çu, gül-dan, bağ-ban, güllə-lə-mək, boyun-la-maq və s. Suffikslər içərisində alınma şəkilçilər də vardır.Məsələn: insan-i, inqilab-i, tərbiyə-vi, ailə-vi, ənənə-vi və s.
Bu günlük də bu qədər. Növbəti dərs İnşallah nitq hissələri haqqında olacaq.
Bu dərsdə öyrəndiklərimiz : morfem, sözün kökü, sözün əsas hissəsi, şəkilçilər, sadə sözlər, düzəltmə sözlər mürəkkəb sözlər.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Sərdardan xanımına ad günü sürprizi-FOTO
Bayramda çəkini necə qorumalı?
Hər kəs bu toydan danışır!-FOTO
Kraliçanın sarayında yolka bəzəndi - FOTO
İlham Əliyev idman tədbirində
Plastik əməliyyatlar Məryəmi belə dəyişdi - fotolar
Günün qoroskopu: kommersiya üçün pis vaxt deyil
Conni Depp yenidən evlənir?-FOTO
Yeni ildə nə geyinəcəksiniz?
"Bəlkə yadplanetli axtarışı strategiyamız yalnışdır?"
Uşaqların sevmədiyi oyuncaqlar
Aldığınız yağın kərə yağı olduğunu necə bilmək olar?
Ginnesin Rekordlar Kitabına düşən məşhurlar
Azərbaycan məktəblərinə soyuqla gələn problem
Təyyarədə qadınlar üçün xüsusi oturacaqlar olacaq
"Ayıb" mentaliteti bizi hara aparır?
"Səma şəhəri"ni duman basıb
Yaşlanmağa dur demək istəyirsinizsə, bu təklifləri nəzərə alın!
İrina Şeykin gecə libasları
Müəllimlər maaşı artımla alacaq
Övladınızla dil tapmağa yardım edəcək məsləhət
Koronavirus kişilərdə sonsuzluq yaradır?
Məşhur aktrisa və əri həbs edildi-SƏBƏB
Feyxoa cemi və ya mürəbbəsi
Qız uşaqları üçün toxunma papaq (video xəbər)
Mariya Şarapova məşhur serialda-FOTO
Məcburi köçkünlərə qurban əti paylanılıb
Xüsusi hekayəsi olan tatular
19 yaşlı gənc elə rekord vurdu ki..
PUA ilə düşmən hədəflərini məhv etmiş şəhidimiz
Nurgül Yeşilçay məşhur brendi lağa qoydu
Yüksək təzyiqin zərərləri nədir?
Akın Akınözdən evlilik xəbərlərindən danışdı
Hərbi cinayətlərlə bağlı RƏSMİ AÇIQLAMA
Eyeliner çəkilmə qaydası
Qazaxıstanda mistik yuxu xəstəliyi
Coni Depp rekord qırdı - FOTO
Evini boyamaq istəyənlər üçün
Dövlət Komitəsi: Ramazan bayramı dini amillərdən asılı olduğundan fitva vermək səlahiyyəti QMİ-nindir
Hamiləlik dövründə necə yatmalı?
Kıvanç Tatlıtuğ “Çukur”a gəlir?
Kişiləri necə anlayaq?
Gül kələmi salatı (foto-resept)
Əl işlərim
Uşaqlar üçün böyük xəstəlikləri
Yunanıstanı iqtisadi böhranın ardınca təbii fəlakət vurdu
Tələbələrin nəzərinə!
Selena Gomez 26 yaşını belə qeyd etdi -FOTO
Bakıda kater və yaxtalar sərgisi keçiriləcək.
Qan qrupunuza görə bunları bilməlisiniz!
- ŞƏRHLƏR