Morfologiya
Morfologiya cümədə sözlərin dəyişməsi,müxtəlif şəkillərə düşməsi qaydalarını öyrənir. (yunanca morphe-forma,qəlib, logos-elm,təlim deməkdir.
Morfologiyanın əsas obyekti sözdür. Morfologiya sözlərin qrammatik xüsusiyyətlərini öyrənir.
Söz həm morfologiyada, həm də leksikologiyada tədqiq edilir. Leksikologiyada sözlərin xüsusiyyətləri, leksik mənası, mənşəyi və s öyrənilir. Morfologiyada isə sözün qanunauyğunluqları, bütöv söz qrupları və onların dəyişmə xüsusiyyətləri öyrənilir.
Müasir dildən bəhs edən morfologiyada müstəqil işlənən söz və şəkilçilər öyrədilir. Morfologiyanın mühüm problemləri içərisində sözün tərkibi və quruluşu məsələləri mühüm yer tutur.
Sözün tərkibi və quruluşu: Sözün tərkibi anlayışına səslər, hecalar, vurğu, sözün kökü və şəkilçilər daxildir. Səslər və hecalar ayrılıqda məna ifadə etmir. Bunlar yalnız söz şəklində birləşdikdə məna kəsb edir. Buna görə də səslər və hecalar dilin maddi materialı olub, danışıq səslərindən bəhs edən Fonetika şöbəsində öyrənilir.
Söz kökləri və şəkilçilər isə mənalı vahidlərdir. Sözdəki ən kiçik mənalı vahidlərə morfem deyilir. Məsələn bəstəçilik sözünün tərkibində:
b-ə-s-t-ə-ç-i-l-i-k -10 səs
bəs-tə-çi-lik - 4 heca
bəstə-çi-lik -3 morfem vardır.
Morfemlər səslər və hecalarda fərqli olaraq məna bildirir. Bəstə- mahnı bəstələmək, yaratmaq mənasında, -çi leksik şəkilçi olub yeni söz yaranmasına xidmət edir. Bəstəçi- bəstələyən adam mənasında, -lik leksik şəkilçi olub yeni söz yaradır. Bəstəçilik- sənət mənasında işlədilir.
Morfemlər iki yerə ayrılır: kök morfemlər və köməkçi morfemlər. Kök morfemlər sözün yeni morfemlərə ayrıla bilməyən əsas hissəsinə deyilir. Həm leksik, həm də qrammatik mənaya malik olur. Köməkçi morfemlərə isə şəkilçilər, qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar, modal söz, nida və s. aiddir. Şəkilçilər sadəcə qrammatik mənaya malik olur.
Quruluşuna görə sözləri aşağıdakı kimi ayırmaq olar:
a) Söz yalnız bir kökdən ibarət olur: yaz, oxu, gör, bil, say və s.-bunlar sadə sözlər adlanır.
b) Söz kökdən və qrammatik-leksik şəkilçidən ibarət olur: gül-dan, gözəl-ləş, pay-laş, dəmir-çi, sür-ücü-lük, sürün-dür-mə-çi-lik və.s –bunlar düzəltmə sözlər adlanır.
c) Söz iki sözün birləşməsindən ibarət olur: ağac-dələn, günə-baxan, uzun-sifət, bağa-yarpağı və s. –bunlar mürəkkəb sözlər adlanır.
Sözün müstəqil mənaya malik olan,ayrılıqda işlənə bilən və dəyişməyən hissəsinə kök deyilir.
Söz kökünün azərbaycan dilində bir sıra xüsusiyyətləri var:
1)kök sözün müstəqil leksik mənaya malik hissəsidir.
2)kök sözün əsasını təşkil edir.
3)söz kökü şəkilçilərdən ayrı işlənə bilir.
4)bir kök müxtəlif şəkilçilər qəbul edə bilir.
5)azərbaycan dilində (həmçinin bütün türk dillərində) sözün kökü sabit olur və dəyişmir.Amma bəzən söz kökləri türk dillərində sabit olsa da qismən dəyişə bilir. Məsələn: dilimizdə yüksə, uza, kiçi sözləri yoxdur. Amma bu köklərdə iki söz düzəlir: yüksəl-yüksək; uzan-uzat; kiçil-kiçik və s.
Şəkilçilər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir.
1)müstəqil leksik məna ifadə edə bilmir.
2) sözdən ayrı işlənmir.
3) yalnız qrammatik mənaya malik olur.
4) söz kökünün tələbi ilə variantlaşır.
Sözlərin ayrılıqda işlənməyən, müstəqil lüğəvi mənaya malik olmayan, söz kökünə artırılarkən yeni mənalı söz düzəldən və ya sözlər arasında əlaqə yaradan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Şəkilçilər özləri də morfoloji xüsusiyyətinə görə fərqlənir:
a) Yeni sözlər yaradan şəkilçilər (sözdüzəldici və ya leksik şəkilçilər)- göz-gözlük, dəmir-dəmirçi, mal-maldar, gül-gülçü və s.
b) Sözlər arsında əlaqə yaradan şəkilçilər (sözdəyişdirici və ya qrammatik şəkilçilər)- ismin hal, mənsubiyyət, felin şəxs şəkilçiləri buraya daxildir. Məsələn: "tələbənin kitabı" birləşməsində tələbə sözün kökü, -n- bitişdirici samit, -in isə yiyəlik hal şəkilçisidir. Kitab sözün kökü, -ı mənsubiyyət şəkilçisidir.
Sözün leksik məna ifadə edən hissəsi əsas hissə adlanır. Yəni qrammatik şəkilçiləri çıxmaqla yerdə qalan hissə əsas hissədir.
Azərbaycan dilində şəkilçilər əsasən sözün sonuna atılır. Lakin bir sıra alınma şəkilçilər bu qaydanı pozur. Ümumiyyətlə dünya dillərində şəkilçilər işlənmə yeinə görə üç qrupa bölünür:
1) Ön şəkilçilər. (prefikslər) – Alınma şəkilçilərdir. Məsələn: a-normal, bi-qeyrət, na-ümid,anti-faşist,bi-tərəf və s.
2) İç şəkilçilər (infiks) – Flektiv dillərə aiddir. Daxili fleksiya ilə söz köklərinin dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn: Məhəmməd – Əhməd, Mahmud – Həmid
3) Son şəkilçilər (suffikslər) – Azərbaycan dilinin özünə məxsus şəkilçiləridir. Məsələn: su-çu, gül-dan, bağ-ban, güllə-lə-mək, boyun-la-maq və s. Suffikslər içərisində alınma şəkilçilər də vardır.Məsələn: insan-i, inqilab-i, tərbiyə-vi, ailə-vi, ənənə-vi və s.
Bu günlük də bu qədər. Növbəti dərs İnşallah nitq hissələri haqqında olacaq.
Bu dərsdə öyrəndiklərimiz : morfem, sözün kökü, sözün əsas hissəsi, şəkilçilər, sadə sözlər, düzəltmə sözlər mürəkkəb sözlər.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Sevgililər günündə makiyaj necə olmalıdır?
Prezident və xanımı parkda sakinlərlə görüşdü - FOTO
2050-ci ildə kosmik lift istifadəyə veriləcəkgünün
Sözün tərkibi və söz yaradıcılığı - 1
Sabah Qanlı Ay olacaq
Qeyri-adi fincanlar
7 günlük qatıq pəhrizi
Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli prosesini aktivləşdirmək barədə razılığa gəliblər
Ana namizədlərinin duyğularının körpəyə təsiri
WhatsApp-a girişə qadağa qoyuldu
Leyla Əliyevadan yeni şeir
Atasını saymayan oğul
Hava haqqında - 10.10.2013
Selena Qomez filmə çəkilir - FOTO
Cəbhədə silahlar susmur
Dünyanın ən qəribə cərrahı: özü əlildir, amma
Xurmanın saça faydası
Təhlükəli yollar
Leyla Əliyeva xəstəxanada uşaqlarla görüşdü - FOTO
Meg Ryan yenə uğursuz əməliyyat etdirdi-FOTO
Əməkdar artistin yeni imici-VİDEO/FOTO
Temperatur 22 dərəcəyə yüksələcək
Saçlarınız gözəl olsun
Xoşbəxt evlilik üçün tövsiyələr
Uzun və gur kirpiklərə sahib olun
Mobil operatorlara xəbərdarlıq olundu
Metyu Brayza “Haber Global”da erməni təxribatından danışdı
Bülent Ersoyun dişi töküldü
Neslihan və Kadir evliliklərinin 3-cü ilini belə qeyd etdilər-FOTO
Marsda insan başı tapıldı
Çilidə sunami: ölənlər var
20 yaşlı qız hamilə olduğunu doğuş zamanı öyrəndi
Körpələr bunları ana qarnında öyrənir
Azərbaycanda daha iki nəfər koronavirusdan öldü: 133 yeni yoluxma
Azərbaycanda zəlzələ olub
Çimərliklərə xarici dil bilən ofisiantlar cəlb edilir - Turistlər artıb
"Alatoran"ın məşhur ulduzu hər kəsi TƏƏCCÜBLƏNDİRDİ-FOTO
Məşhur modeldən qalmaqallı açıqlama
“Barbie” gəlincikləri əlil arabalarında - VİDEO
Çay evlərində ömrünüzü çəkirsiniz?..
BÜRCLƏR bizə nə vəd edir?-12 yanvar
Azərbaycanda gediş haqları 10% artırılır - RƏSMİ
"Şellak" sonrası dırnaq bərpası
Tibb tarixində bir ilk-FOTO
Çətirlər
Holland pendirli spagetti (foto resept)
Uğursuz alınmış selfilər
Nusretin restoranını bağladılar - FOTO
ETİRAFLAR:-"Məni görməsi üçün daha nə edim?"
Aleyna Tilki xəstəxanalıq oldu
- ŞƏRHLƏR