Azərbaycan dili Azərbaycan Konstitusiyasının 21-ci maddəsi ilə Azərbaycan Respublikasının dövlət dili kimi təsbit olunmuşdur.
Azərbaycan dilinin ilkin bölməsi fonetikadır. Fonetika yunan sözüdür, “fone” – səs və “tika” – elm sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Fonetikada danışıq səsləri, hərflər, vurğu, ahəng qanunu və heca öyrənilir.
Səs və hərflər dilin ən kiçik dil vahidləridir.
Danışıq zamanı istifadə edilən səslər danışıq səsləri adlanır. Danışıq səslərinin yaranmasında dodaqlar, dil və səs telləri daha fəal iştirak edir. Bundan əlavə ağ ciyər, nəfəs borusu, qırtlaq, ağız boşluğu, dişlər, burun boşluğu, alt çənə kimi bədən üzvlərimiz də danışıq səslərinin yaranmasında iştirak edir. Ən fəal danışıq üzvü isə dildir. İnsanın dili olmasa, o danışa bilməz. Danışıq səsləri şifahi nitqin vahidləridir. Yazılı nitqdə isə onlar müəyəyn işarələrlə qeyd edilir ki, bu işarələr də hərf deyilir. Demək, hərf danışıq səsinin yazıdakı qrafik şərti işarəsidir.
Səslərlə hərflər arasında müəyyən fərqlər var.
Səslər tələffüz olunur və eşidilir.
Hərflər isə yazılır və görülür (oxunur).
Səsləri hərflərdən fərqləndirmək üçün transkripsiyadan [] istifadə edilir.
Tələffüz zamanı səslər hava axınının maneəyə rast gəlib-gəlmədiyinə görə 2 yerə bölünürlər: sait səslər və samit səslər.
Sait səslər: Bu səsləri tələffüz edərkən ağız boşluğu heç bir maneəyə rast gəlmir. Onlar avazlı olur və heca yaradır. Bir sıra hallarda isə uzun tələffüz olunurlar. Bundan əlavə sait səslər musiqili səslərdir.
Əlifbamızda 9 sait səs var və onlar əmələgəlmə yerinə görə 3 qrupa bölünürlər.
Dilin üfüqi vəziyyətinə görə yaranan sait səslər: (Bunlara dilin arxa və ön tərəfində yaranan sait səslər də deyirlər).
İncə saitlər (dilönü saitlər): [`e`], [`ə`], [`i`], [`ö`], [`ü`].
Qalın saitlər (dilarxası saitlər): [`a`], [`ı`], [`o`], [`u`].
Dilin şaquli vəziyyətinə görə yaranan sait səslər: (Bunlara alt çənənin vəziyyətinə görə yaranan sait səslər də deyirlər).
Açıq saitlər: [`a`], [`ə`], [`o`], [`ö`], [`e`].
Qapalı saitlər: [`ı`], [`i`], [`u`], [`ü`].
Açıq saitləri tələffüz edərkən alt çənə və dil nisbətən aşağı enir, ağız boşluğu nisbətən genəlir.
Qapalı saitləri tələffüz edərkən isə alt çənə və dil nisbətən yuxarı qalxır və ağız boşluğu daralır.
Tələffüz zamanı dodaqların aldığı vəziyyətə görə yaranan saitlər:
Dodaqlanan saitlər: [`o`], [`ö`], [`u`], [`ü`].
Dodaqlanmayan saitlər: [`a`], [`e`], [`ə`], [`ı`], [`i`].
Dodaqlanan saitləri tələffüz edərkən dodaqlar dairəvi vəziyyət alır.
Dodaqlanmayan saitləri tələffüz edərkən isə dodaqlar sərbəst qalır.
Samit səslər: Əlifbamızda 23 samit səs var. Bu səsləri tələffüz edərkən ağız boşluğu maneəyə
rast gəlir və həmin səslər o maneəni dəf edərək yaranır. Samit səslər küylü və avazlı olurlar. Onlar heca əmələ gətirmirlər, sadəcə olaraq hecanın formalaşmasında böyük rol oynayırlar. Eləcə də onlarda uzun tələffüz olunma kimi bir xüsusiyyət də yoxdur.
Samit səslərin yaranmasında səs telləri fərqli cür iştirak edir. Bu xüsusiyyətinə görə samit səslər kar və cingiltili olmaqla iki yerə ayrılırlar.
Kar samitlər küydən, cingiltili samitlər isə həm küydən, həm də avazdan ibarət olur. Bəzi dərsliklərdə kar samitlərin yaranmasında səs tellərinin iştirak edilmədiyi yazılır. Amma bu tamamilə yanlış bir düşüncədir. Çünki səs teli olmasa ümumiyyətlə, ağzımızdan heç bir səs çıxa bilməz. Təsəvvür edin ki, simi olmadan bir saz çalmalısınız. Bu da eynilə bu hala bənzəyir.
Kar samitlər: 11 kar samit var: [`ç`], [`f`], [`h`], [`x`], [`k`], [`p`], [`s`], [`ş`], [`t`], [`k``] [`x`].
Cingiltili samitlər: 14 cingiltili samit var: [`c`], [`v`], [`ğ`], [`g`], [`b`], [`z`], [`j`], [`d`], [`q`], [`y`], [`l`], [`m`], [`n`], [`r`].
Kar və cingiltili samitlər bir biri ilə müəyyən bir qarşılıqlılıq təşkil edirlər. Bunu belə göstərmək də olar:
Cing: [`j`], [`v`], [`ğ`], [`g`], [`b`], [`z`], [`c`], [`d`], [`-`], [`q`], [`l`], [`m`], [`n`], [`r`], [`y`].
Kar: [`ş`], [`f`], [`x`], [`k`], [`p`], [`s`], [`ç`], [`t`], [`h`], [`k``], [`-`], [`-`], [`-`], [`-`], [`x`].
Gördüyünüz kimi [`x``] və [`k``] səslərinin yazıda xüsusi bir işarəsi yoxdur. Bunlar sözlərdəki yerinə görə asanlıqla tapıla bilir. Məsələn, kartof – [`k`artof`], çörək – [`çörəx``]
[`h`] kar samitinin cingiltili qarşılığı yoxdur. Fikir versəniz, görərsiniz ki, bu samit tələffüz zamanı ağız boşluğunda heç bi maneəyə rast gəlinmir. Amma sırf heca yarada bilmədiyinə görə o samitlər cərgəsindədir. Axı qeyd edildi ki, hecanı sait səslər yaradır.
[`l`], [`m`], [`n`], [`r`] samitlərinin kar qarşılığı olmadığından onlar sonor samitlər adlanır. Sonor samitlərin özü də 2 yerə ayrılır:
- Burun sonoru: [`m`], [`n`].
- Ağız sonoru: [`l`], [`r`].
XƏBƏR LENTİ
Təzyiqi aşağı salan idmanlar
Pəhrizdə olarkən bunları etməyin!
Məşhur cütlük övladları ilə-FOTO
Günün ulduz falı
İnsan burnu, bir trilyon qoxunu qəbul edə bilir
Soyuqdəyməni bir günə necə çıxarmalı?
Azərbaycanda doğum səviyyəsi artıb
Türkiyənin ilk milli qırıcı təyyarəsi 2023-cü ildə uçacaq
Azərbaycanın uzunömürlüləri: həyatı nə uzadır?
Dodaqları yumşaldan maska
Braziliyada matəm elan edildi
Neymarın cəzası məlum oldu
Günün ulduz falı - 13.10.2013
Dişlərin təbii üsulla müalicəsi
Yaya hazırsınızmı?
Gündəmi silkələyən TQDK-nın statistikası
Cennifer Enistonun boşanma səbəbi məlum oldu
Azərbaycan klubuna UEFA Kubokunda "Barselona" rəqib olacaq?
Yağlı yeməklərin orqanizmə təsiri
Ed Şiren gizlincə EVLƏNDİ-FOTO
Kərə yağı alarkən nəyə diqqət yetirməliyik?
Vilayət Eyvazovdan yeni TƏYİNATLAR
Gülşənə bacısının ölüm xəbərini verdilər
Əriştə şorbası və toyuq ətindən langet
Günün ulduz falı
1 saata Bakıdan Qazaxa gedib-qayıda bilərsiniz!
Noyabrın son günü Azərbaycanda hava necə olacaq?
Buz qayalarına belə dırmandılar
Prezident İlham Əliyev sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamalarla bağlı fərman imzaladı
Sızanaqlı dəriyə səhv qulluq
Ordumuza hədəfi "məhv et" əmri verildi
Ceymsin sehirli kitabxanası
Ordumuz Laçında Qarabağa gələn erməni hərbçilərinin qarşısını kəsdi və...
Bakıdakı bərbad küçə ilə bağlı gülməli təklif
"Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinin indiki mərhələsində Rusiyanın aktivliyi təsadüfi deyil"
Saç tipinə görə daraq seçimi
Bu rayonlar qazsız qalacaq
Jurnalist canlı yayımda ehtiyatsızlıq etdi - FOTO
Günün ulduz falı
Buraxılış imtahanında iştirak etməyənlərə sənəd verilməyəcək
Yemək görünüşlü üzüklər
Ev almaq istəyənlər üçün fürsət
Ən çox yayılmış burun tipləri
Hava haqqında
Hava haqqında
Qarpız xərçəngdən qoruyur
Düşmənin kabusu: “Ermənilər azanın səsini eşidəndə qaçırdılar” - VİDEO
Qovunun faydaları
Bürcləri 2020-ci ildə gözləyən İNANILMAZ SÜRPRİZLƏR
Ömrü uzadan vərdişlər
- ŞƏRHLƏR