Tarixi sənədlərin və hadisələrin müasir xronoloji sistemi o dərəcədə ənənəvi xarakter alıb ki, çox zaman tarixdə müxtəlif zaman sistemlərinin olması haqqında məlumat unudulur. Müasir dövrümüzdən və 400-500 il əvvəldən danışarkən, biz zamandan əvvəl «bizim eramız», min il əvvəldən danışarkən isə «eramızdan əvvəl» ifadəsini işlədirik. Lakin “bizim padşahın ilində” ifadəsini heç cür təqvimdə yerləşdirə bilmir, uzun axtarışlar və hesablamalardan sonra bu padşahın ilini təqvimlə müəyyən edə bilirik. Xristian təqvimindən əvvəl işlədilən Yuli Sezarın təqvimi qərb dünyasında işlədilən ən uzunömürlü təqvim sayılır. Xristian təqviminin hesablanması xristian-monax Dionisiy tərəfindən həyata keçirilmişdir. İsa Məsihin doğum ilini Romanın əsasının qoyulmasından sonra 754-cü ildən götürən Dionisinin sistemi ilk dəfə İtaliyada, sonra isə Fransa və Almaniyada istifadə olunmağa başlandı. Mənbələrin yaranma tarixinin müəyyənləşdirilməsinin mürəkkəbliyi ilk növbədə müxtəlif region və ölkələrin müxtəlif astronomik hesablama metodlarından və təqvim sistemlərindən istifadə etməsi idi. Məhz buna görə tarix elmində xronoliji sistemlərin öyrənilməsi və bir sistemdən digərinə keçidin hesablanması tədqiqatçılar üçün əhəmiyyət kəsb edən əməliyyatdır.
Çox zaman tarixi hadisə və mənbələrin yazılma tarixini müəyyənləşdirmək üçün xronoloqlar hər konkret il üçün ayrıca xronoloji cədvəl hazırlayırlar. Xristian dünyasında Qərb və Şərq təqvimi fərqləndiyi kimi, islam dünyasında da hicri təqviminin yaranması, hicri təqvimindən başqa sistemlərə keçmə üsulları, hicri təqviminin hesablanması problemi mövcuddur. Hicri təqviminə görə il 12 aya bölünür və 354 (355) gündən ibarətdir. Qriqoryan təqvimi ilə hicri təqvimi arasında 10 (11) gün fərq mövcüddür. Bu təqvimlərin birindən o birinə keçən zaman bu günlər nəzərə alınır.
Hicri təqvimindən qriqoryan təqviminə keçmək üçün bir neçə sistemdən istifadə edilir. Bunların ən sadəsi aşağıdakıdır:
H=Q-622+(Q-622/32)
H-burada hicri, Q isə qriqoryan təqvimidir.
Qriqoryan təqvimindən hicri təqviminə keçərkən aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:
Q=H+622-(H/33)
Tarixdə mənbə və hadisələrin tarixiləşdirilməsi bəzən müəyyən inzibati-idarə sistemləri əsasında aparılır və belə hallarda tarixi hadisə və sənədin dəqiq ilini müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Məs: 312-ci ildə Roma imperatoru Konstantin vergilərin yığılması üçün iddia sistemi təsis etmişdir. 15 ildən ibarət bu sistemin əhatə etdiyi mənbə və sənədlər normal qəbul edilən təqvim ilinə görə deyil, sistemin siklinə uyğun tarixləşdirilmişdir. Bu sənəd və mənbələrin dəqiq ilinin müəyyən edilməsi üçün xronoloqlar 312-ci ili başlanğıc il kimi götürərək, mənbədə verilən ildən onu çıxıb 15-ə bölürdülər. Mənbə və hadisələrin tarixinin dəqiqləşdirilməsində ortaya çıxan bir problem də illərin müxtəlif region və ölkələrdə müxtəlif aylardan başlanmasıdır. Məs: yunan və Konstantinopol təqviminə görə il sentyabrın 1-də başlanırdı. İmperiya və Sezar dövründə təqvim b.e. 312-ci ilində sentyabrın 24-də, 313-cü ilində isə yanvarın 1-də başlamışdır.
Qədim təqvimlərdə ilin mart ayında başlanmasına daha çox təsadüf olunur. “Mart təqvimi”nin yaranması da məhz bu ənənə ilə bağlıdır. Müsəlman hicri təqvimində də il məhz mart ayından başlanır. Çox zaman ay təqvimi adlanan bu təqvim ayın bütün nöqtələrdə hərəkətini izləyərək, onun ayın yenidən eyni gündə hansı nöqtədə olmasını qeydə alır. Bu sikl 15 ildən bir baş verir və bu cür hesablama b.e.VI əsrindən başlanır. Tarixdə qeydə alınmış təqvim sistemlərindən biri də günəş təqvimidir. Bu sistem 28 ildən ibarətdir və ayın günlərinin həftənin günləri ilə mümkün əlaqəsinə əsaslanır. Siklin sonunda başlanğıcda olduğu gün qeydə alınır.Hal-hazırda isttifadə etdiyimiz və qriqorian adlanan təqvim qədim günəş təqvimi ilə müqayisədə, 10 gün fərq qeydə alınmaqla qəbul olunub. Bu təqvim romalıların bir ili 365 gün qəbul etməsinin, uzun ilin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və roma təqvimindən 10 gün çıxmaq şərtilə qəbul edilmişdir. Papanın elan etdiyi dekretə əsasən 1582-ci il oktyabrın 4-ü 1582-ci il oktyabrın 15-i kimi qəbul edilmişdir.
Təqvim sistemində baş verən bu ciddi dəyişikliklər XYIII əsr tarixi ədəbiyyatında qədim və yeni stil kimi qeydə alınır.Təqvim sistemindəki dəyişikliklərin təkcə tarix üçün deyil,cəmiyyət üçün də mühüm problemlər yaratmasına baxmayaraq,yeni dövrdə bir sıra sosial-siyasi axınların təsiri altında Avropada təqvim sistemində dəyişikliklər baş vermişdir. Məsələn, Böyük Fransa burjua inqilabı dövründə Fransada ayların adları belə dəyişdirilmişdir. Sözsüz ki, həmin dövrü tədqiq edən tarixçibu faktları nəzərə almalıdır.Beləliklə, tarixi mənbə və hadisələrin dəqiq yaranma və baş vermə tarixinin müəyənləşdirilməsi, mövcud saxtalaşdırmaların aradan qalıdırılması üçün tarixçi həm də xronoloq olmalı, təqvim sistemləri, onların hesablanması və bir-birlərinə keçid mexanizmini bilməlidir.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Canlıların təbii "kompasları"
"Göbələk" peçenye (foto resept)
Facebook-da şərhlərdən şikayət olacaq
Sən getdin...
Təhsil Nazirliyindən milli qiymətləndirmə ilə bağlı AÇIQLAMA
1 Apreldə Göygöl Milli Parkında "Açıq qapı" günüdür
Körpə nə üçün ağlayır?
İşgüzar adamlar üçün həftəlik ulduz falı
iPad Air-in istehsal dəyəri azalıb
Şəhid əsgərimiz dəfn edildi
Madonna Konsertlərini Ləğv etdi-SƏBƏB
Harri və Meqan Markl koronavirusdan belə qorunacaq
Rusiyaya getmək istəyənlər mütləq oxusunlar
Kəsmikli peçenye "Qızıl gül" (foto resept)
Qar yağacaq - XƏBƏRDARLIQ
Ermənistanla bağlı qərar verildi - Yayım Birliyinin açıqlaması
Kürdəmirdə 67, bir kəndində 21 nəfər koronavirusa yoluxub - RƏSMİ
Gəlinlərimiz üçün maraqlı saç düzümləri
Qurban bayramında qeyri- iş günləri açıqlandı.
Yaydan sonra kökəlməyin
Hicablı makiyaj ustası
İnfeksionist XƏBƏRDARLIQ ETDİ: İndi qripə yoluxmaq...
Azərbaycanın orta məktəblərində qış tətili başa çatıb
Erməni nazir: "Biz Bakıya getməliyik"
Bu tərəvəzlər immuniteti gücləndirir
Müzakirə edək!
Mehriban Əliyeva: “Azərbaycan bayrağına, Azərbaycan əsgərinə, Azərbaycan xalqına eşq olsun”
Şəkilləri internetdə 1575 dollara satılan Spike
Azərbaycanda ünvanlı sosial yardım işdən üstündür?
COVID-19-un müalicəsində effektli dərman tapıldı?
Ancelina Coli oğlu ilə vidalaşdı
Həftəsonu sərnişindaşıma tam dayandırılacaq - BNA
Şəkər xəstəliyindən birdəfəlik xilas yolu tapıldı
Qarğıdalı-düyü salatı
Sevgilisinə evlilik təklif edən qız rüsvay oldu – Video
Tatlısəsə 600 min dollarlıq dələduzluq
Azərbaycan quş əti istehsalını 3 dəfə artıracaq
Respublika Endokrinologiya Mərkəzi bağlandı
Uşaqlarda keçid dövrü
Ehtiyatlı olun: Məşhur viskidə …böcək dərmanı!
Məşhur aktyor iflic oldu
Beyonce ölən körpəsindən danışdı
Bakı Avropaya mühüm sənəd verdi
Qeyri-adi analar
Məşhurlar arıqlama sirləri
Düşməndən daha bir təxribat: Xocavənd istiqamətinə fosfor tərkibli yük gətiriblər - RƏSMİ
ABŞ senatoru prezident İlham Əliyevi təbrik edib
Duzlu qurabiyə (foto resept)
Azərbaycanda dərman vasitələrinin qiymətini dövlət tənzimləyəcək
Amenore – aybaşı gecikməsinin səbəbləri
- ŞƏRHLƏR