Nitq hissələri.
Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir.Nitq hissələri termini yunan dilindən latın dilinə ,oradan da rus dilinə kalka edilmişdir.( kalka-başqa bir dildəki söz və ya ifadədən təqlid və ya hərfi tərcümə yolu ilə düzəldilən söz və ya ifadə).Rus dilində “ çasti reçi” şəklində işlənən bu terminin qarşılığı dilimizdə nitq hisələridir.
Sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır.
a) Leksik- qrammatik mənasına görə
b) Morfoloji əlamətinə görə
c) Sintaktik vəzifəsinə görə
Bu üç prinsipin vəhdəti əsasında dilimizdə bu nitq hissələri yaranmışdır:
a) Əsas nitq hissələri- buraya tammənalı sözlər daxildir:
1) Əşya adı bildirənlər – İsim
2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.
b) Köməkçi nitq hissələri – buraya natamam mənalı sözlər daxildir.
7) Qoşmalar
8) Bağlayıcılar
9) Ədat
10) Modal sözlər
Bundan əlavə dilçilikdə köməkçi nitq hissələrinə yaxın nidalar, təqlidi və vokativ sözlər haqında da məlumat verilir.
Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.
İsim
Əşyanın adını bildirən sözlərə isim deyilir. İsim lüğət ehtiyatının zənginliyinə görə niq hissələri arasında birinci yeri tutur.
İsim əşya adı bildirir, cəmlənir, hallanır, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir, konkret və mücərrəd, xüsussi və ümumi olur. İsim zəngin sözdüzəldicilik qabiliyyətinə malikdir. Cümlədə sifətləşərək təyin olur, ən çox mübtəda və tamamlıq rolunda çıxış edir, zərflik və xəbər vəzifələrində də işlənə bilir.
İsimlər kim? nə? hara? Suallarına cavab verir, lüğəvi mənasına görə iki qrupa ayrılır:
1. Canlı varlıqları bildirən isimlər – insan, heyvan, quş,
2. Cansız varlıqları bildirən isimlər – cansız varlıqların, mənəvi və mücərrəd anlayışların adları daxildir.
Yalnız insan məfhumu bildirən isimlər kim? Sualına cavab verir. Heyvanlar və əşyalar nə? ,yer, məkan bildirən isimlər isə hara? Sualına cavab verir.
İsimlər iki qrupa ayrılır:
a) Xüsusi isimlər – varlığı tək olan əşyaların adını bildirir. İnsan adları –soyadlar,ata adı, ləqəb, təxəllüs bildirən sözlər, dağ,çay, göl, şəlalə, dərə adları, kitab, qəzet, jurnal adları, tək-tək heyvanlara və əşyalara verilən adların hamısı. Dilimizin orfoqrafiya qaydalarına əsasən xüsusi isimlərin baş hərfi böyük hərflə yazılır.
b) Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların ümumi adını bildirir. Məsələn: dağ, dərə, çöl, həyət, kitab, qələm,masa, çiçək və s. Hər növ danışıqda ümumi isimlər xüsusi isimlərə nisbətən daha çox istifadə edilir.
Xüsusu isimlər bir neçə qrupa ayrılır:
1. Amtroponimlər- insan adları.
2. Toponimlər – ölkə, şəhər, kənd, qitə, materik və s. Kimi inzibati ərazi adları: Bakı, Azərbaycan, Afrika, Sibir və s.
3. Ktematonim, kosmonim və hidronimlər - Kür, Araz, Talış dağları, Yer, Mars və s.
4. Xrematonimlər – maddi-mədəniyyət əşyalarının adları: kitab, qəzet, jurnal vəs. Sənət ustalarının, qəhrəman və alimlərin ev muzeylərindəki əşyaların hər birinin adı xrematonimdir.
Ümumi isimlər də aşağıdakı qruplara ayrılır.
1. Qohumluq əlaqələri bildirənlər: əmi,dayı,xala, bibi və s.
2. Heyvan adı bildirənlər: ceyran, maral, şir və s.
3. Quş adı bildirənlər: qartal, sərçə, qutan və s.
4. Cansız əşya bildirənlər: kitab, stol, divar, qapı və s.
5. İctimai hadisə adları bildirənlər: inqilab, nümayiş, müharibə, qələbə, məğlubiyyət və s.
6. Təbiət hadisələri adları: yağış, tufan, şimşək, külək, fırtına və s.
7. Zaman bildirənlər: ay,gün, il, həftə, saat, payız, qış və s.
8. Məkan bildirənlər: şəhər, kənd, qəsəbə, rayon, tarla, sahə, çöl və s.
9. Elm adları bildirənlər: dilçilik, yerşünaslıq, qrammatika, morfologiya, sintaksis və s.
10. əlamət keyfiyyət, vəziyyət adları: yaxşılıq, pislik, doğruluq, gözəllik, halsızlıq və s.
11. Bədən üzvləri: əl, ayaq, baş, göz, qulaq və s.
12. Mənəvi və mücərrəd anlayışların adları: sevinc, kədər, təmkin, məhəbbət, sevgi ,mələk, şeytan və s.
XƏBƏR LENTİ
Məşhur aktrisa koronavirusa yoluxdu
Platforma ayaqqabılar
Kolleclərə tələbə qəbulu başladı
Saç tipinə görə istifadə edə biləcəyiniz yağlar
Azərbaycanın ən gözəl qızı seçildi
Müəllimlərin maaşından xəbər var!
Cennifer Lopezdən yeni möhtəşəm klip-VİDEO
Bülent Ersoy xəstəxanaya yerləşdirilib
Azərbaycanda Kürdən tilovla tutulan balıq hamını mat qoyub - FOTO
Meryem Üzerli Maldicdə dincəlir-FOTO
Erməni xüsusi təyinatları heyəti yerli sakinlərlə “gücləndirdi”: Geri çəkilirlər - RƏSMİ
İnsultdan əziyyət çəkənlərə şad xəbər
Miqreni sağaldan bildirçin yumurtası
Babil qülləsi və Afaziya
Mesajları silmək üçün 68 dəqiqə vaxtınız var
Axmaqlığın 5 qanunu
Doğum gününə görə xarekter (dekabr)
Bakı əhalisi qablaşdırılmış sudan istifadə edirmi? - SORДћU
Qadın.Net-lilərin ilk körpə həyəcanı (SON)
Payız mövsümü vəziyyəti daha da çətinləşdirəcək - Qrip, yoxsa COVID-19?
Messi Ronalduya görə Argentinaya getmədi
Aşura qatillərinin aqibəti
5-ci sinif şagirdi istedadı ilə FƏRQLƏNDİ-FOTO
Pomidorun qiyməti kəskin ucuzlaşdı
Azərbaycan Livana bir milyon dollar yardım edəcək
İrem Dericini görənlər tanımadı-FOTO
Günün ulduz falı - 18.03.2014
İpoteka kreditləri sahəsində vacib yeniliklər gözlənilir
Günün qoroskopu: münasibətlər səbr tələb edir
Ukrayna Dağlıq Qarabağda keçirilən qondarma "seçkilər"i tanımır
YouTube böyük miqdarda cərimə ödəyə bilər
"Nusr-Et"in dəyəri 1 milyard dollara çata bilər
Tələbələr üçün nəqliyyatda güzəşt olacaq - Yenilik
Türkiyədə söz cinayəti
İlham Əliyev Böyük Britaniyanın Avropa məsələləri üzrə nazirini qəbul edib
Koronavirusun müsbət tərəfləri açıqlandı - NƏLƏRİ DƏYİŞDİ?
Dünyanın ən bahalı meyvələri - 13 min dollar
Qalstuk kişinin yaraşığıdır?
"İstirahət edən balaca" - QALİB SEÇİLDİ!
Sümükləri bərkidən və arıqlamağa yardım edən bitki
Tovuzun Ermənistanla sərhədində mühafizə divarları tikilir
Hava haqqında
Beren Saat uzun müddətdən sonra ilk dəfə
Tuniklər
Müxtəlif vaxtarda itkin düşmüş 23 uşaq bir evdə tapıldı - FOTO
Niderland Türkiyədən üzr istədi
Hərəkət et, yaşa!
Meryem Üzerli anasını belə təbrik etdi-FOTO
Cəbhədə gərgin gecə
Hikmətli sözlər
- ŞƏRHLƏR