Nitq hissələri.
Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir.Nitq hissələri termini yunan dilindən latın dilinə ,oradan da rus dilinə kalka edilmişdir.( kalka-başqa bir dildəki söz və ya ifadədən təqlid və ya hərfi tərcümə yolu ilə düzəldilən söz və ya ifadə).Rus dilində “ çasti reçi” şəklində işlənən bu terminin qarşılığı dilimizdə nitq hisələridir.
Sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır.
a) Leksik- qrammatik mənasına görə
b) Morfoloji əlamətinə görə
c) Sintaktik vəzifəsinə görə
Bu üç prinsipin vəhdəti əsasında dilimizdə bu nitq hissələri yaranmışdır:
a) Əsas nitq hissələri- buraya tammənalı sözlər daxildir:
1) Əşya adı bildirənlər – İsim
2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.
b) Köməkçi nitq hissələri – buraya natamam mənalı sözlər daxildir.
7) Qoşmalar
8) Bağlayıcılar
9) Ədat
10) Modal sözlər
Bundan əlavə dilçilikdə köməkçi nitq hissələrinə yaxın nidalar, təqlidi və vokativ sözlər haqında da məlumat verilir.
Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.
İsim
Əşyanın adını bildirən sözlərə isim deyilir. İsim lüğət ehtiyatının zənginliyinə görə niq hissələri arasında birinci yeri tutur.
İsim əşya adı bildirir, cəmlənir, hallanır, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir, konkret və mücərrəd, xüsussi və ümumi olur. İsim zəngin sözdüzəldicilik qabiliyyətinə malikdir. Cümlədə sifətləşərək təyin olur, ən çox mübtəda və tamamlıq rolunda çıxış edir, zərflik və xəbər vəzifələrində də işlənə bilir.
İsimlər kim? nə? hara? Suallarına cavab verir, lüğəvi mənasına görə iki qrupa ayrılır:
1. Canlı varlıqları bildirən isimlər – insan, heyvan, quş,
2. Cansız varlıqları bildirən isimlər – cansız varlıqların, mənəvi və mücərrəd anlayışların adları daxildir.
Yalnız insan məfhumu bildirən isimlər kim? Sualına cavab verir. Heyvanlar və əşyalar nə? ,yer, məkan bildirən isimlər isə hara? Sualına cavab verir.
İsimlər iki qrupa ayrılır:
a) Xüsusi isimlər – varlığı tək olan əşyaların adını bildirir. İnsan adları –soyadlar,ata adı, ləqəb, təxəllüs bildirən sözlər, dağ,çay, göl, şəlalə, dərə adları, kitab, qəzet, jurnal adları, tək-tək heyvanlara və əşyalara verilən adların hamısı. Dilimizin orfoqrafiya qaydalarına əsasən xüsusi isimlərin baş hərfi böyük hərflə yazılır.
b) Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların ümumi adını bildirir. Məsələn: dağ, dərə, çöl, həyət, kitab, qələm,masa, çiçək və s. Hər növ danışıqda ümumi isimlər xüsusi isimlərə nisbətən daha çox istifadə edilir.
Xüsusu isimlər bir neçə qrupa ayrılır:
1. Amtroponimlər- insan adları.
2. Toponimlər – ölkə, şəhər, kənd, qitə, materik və s. Kimi inzibati ərazi adları: Bakı, Azərbaycan, Afrika, Sibir və s.
3. Ktematonim, kosmonim və hidronimlər - Kür, Araz, Talış dağları, Yer, Mars və s.
4. Xrematonimlər – maddi-mədəniyyət əşyalarının adları: kitab, qəzet, jurnal vəs. Sənət ustalarının, qəhrəman və alimlərin ev muzeylərindəki əşyaların hər birinin adı xrematonimdir.
Ümumi isimlər də aşağıdakı qruplara ayrılır.
1. Qohumluq əlaqələri bildirənlər: əmi,dayı,xala, bibi və s.
2. Heyvan adı bildirənlər: ceyran, maral, şir və s.
3. Quş adı bildirənlər: qartal, sərçə, qutan və s.
4. Cansız əşya bildirənlər: kitab, stol, divar, qapı və s.
5. İctimai hadisə adları bildirənlər: inqilab, nümayiş, müharibə, qələbə, məğlubiyyət və s.
6. Təbiət hadisələri adları: yağış, tufan, şimşək, külək, fırtına və s.
7. Zaman bildirənlər: ay,gün, il, həftə, saat, payız, qış və s.
8. Məkan bildirənlər: şəhər, kənd, qəsəbə, rayon, tarla, sahə, çöl və s.
9. Elm adları bildirənlər: dilçilik, yerşünaslıq, qrammatika, morfologiya, sintaksis və s.
10. əlamət keyfiyyət, vəziyyət adları: yaxşılıq, pislik, doğruluq, gözəllik, halsızlıq və s.
11. Bədən üzvləri: əl, ayaq, baş, göz, qulaq və s.
12. Mənəvi və mücərrəd anlayışların adları: sevinc, kədər, təmkin, məhəbbət, sevgi ,mələk, şeytan və s.
XƏBƏR LENTİ
Kirpik tökülməsinin səbəbləri
Koronavirusun simptomsuz daşıyıcıları ilə bağlı maraqlı açıqlama
Məşhur model gözəllik sirrini AÇIQLADI-FOTO
Bu gecə bankomatların 60%-i işləməyəcək
Evlilik təkliflərində yeni tendensiya formalaşır
Baxımlı ayaqlara sahib olmaq üçün...
Bu rəsm əsərinin ilkin qiyməti 120 milyon dollardır - FOTOLAR
Aktrisanın çılpaq görüntüləri Canlı Yayımlandı-FOTO
Yuxu yozmaları - M
Bu gün qəbul imtahanı keçirilir
Bəkməzin faydaları
Məşəl Heydər Əliyev Mərkəzində
"Bakı-2015"i Ermənistan televiziyası yayımlayacaq
Necə edək ki insanlardan inciməyək?
Dadlı piroq (foto resept)
Günün qoroskopu: Stressdən uzaq olun!
Uşaqlara Yeni il hədiyyəsi seçərkən diqqətli olun
Xüsusi adlardan yaranan 20 söz
8 milyon dollarlıq boyunbağı
Gülməli ev heyvanları
Azərbaycana yaşamaq üçün gələnlərin sayı artıb
Döymələri ilə sərvət qazanırlar - FOTO
Nyu-York moda həftəsi, Ralph Lauren
Azərbaycanda sərt karantin rejimində fəaliyyətinə icazə verilən sahələr açıqlandı - SİYAHI
Dünyanın 10 ən nüfuzlu İT iş adamı
Ət piroqu (foto resept)
Dünya çempionatı üçün top kosmosdan gətiriləcək - VİDEO
Bu il dəbdə olan saç düzümləri
İki qolu olmayan iki övlad anası: onun əzələlərinə baxın
Gözlənilən Azərbaycan bəyanatı
Azərbaycanda koronavirusa əsas yoluxma yerləri açıqlandı
Fevral ayının qalibləri!
"Kahı salatı" və "Pendirli rulet"(foto resept)
"Dağlıq Qarabağ münaqişəsi region üçün böyük təhlükə mənbəyidir"
Mixail Qorbaçovun cinayətləri haqqında məqalə dərc olundu
Esra Erol canlı yayımda koronavirus xəbəri aldı
Azərbaycanda şəhərlərin ümumi və baş planlarının monitorinq müddəti müəyyənləşdi
Hamiləlik zamanı stomatoloji müalicə
Zahid İsayev: "Azərbaycanda ticarətin təşkili üzrə yeni qaydalar istehlakçıların hüquqlarının daha dolğun qorunmasını təmin edir" - MÜSAHİBƏ
Burak Özçivit "Diriliş Osman" serialına çəkilir-FOTO
Koronavirusdan sağalanların ağciyərlərində elə şeylər tapıldı ki...
30 yaşdan sonra dəriyə qulluq tövsiyələri
Külək nə vaxtadək davam edəcək?
Ronaldu təyyarə aldı
Susarsan...
ETİRAFLAR:-"Məni görməsi üçün daha nə edim?"
Ruh sağlamlığını qoruyaq
Türk kəndində "cəhənnəmə qapı" yarandı
Bizdə hansı vitaminlər çatışmır?
Avtomobilində kondisioneri olmayanlar: xəbəriniz olsun
- ŞƏRHLƏR