Nitq hissələri.
Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir.Nitq hissələri termini yunan dilindən latın dilinə ,oradan da rus dilinə kalka edilmişdir.( kalka-başqa bir dildəki söz və ya ifadədən təqlid və ya hərfi tərcümə yolu ilə düzəldilən söz və ya ifadə).Rus dilində “ çasti reçi” şəklində işlənən bu terminin qarşılığı dilimizdə nitq hisələridir.
Sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır.
a) Leksik- qrammatik mənasına görə
b) Morfoloji əlamətinə görə
c) Sintaktik vəzifəsinə görə
Bu üç prinsipin vəhdəti əsasında dilimizdə bu nitq hissələri yaranmışdır:
a) Əsas nitq hissələri- buraya tammənalı sözlər daxildir:
1) Əşya adı bildirənlər – İsim
2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.
b) Köməkçi nitq hissələri – buraya natamam mənalı sözlər daxildir.
7) Qoşmalar
8) Bağlayıcılar
9) Ədat
10) Modal sözlər
Bundan əlavə dilçilikdə köməkçi nitq hissələrinə yaxın nidalar, təqlidi və vokativ sözlər haqında da məlumat verilir.
Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.
İsim
Əşyanın adını bildirən sözlərə isim deyilir. İsim lüğət ehtiyatının zənginliyinə görə niq hissələri arasında birinci yeri tutur.
İsim əşya adı bildirir, cəmlənir, hallanır, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir, konkret və mücərrəd, xüsussi və ümumi olur. İsim zəngin sözdüzəldicilik qabiliyyətinə malikdir. Cümlədə sifətləşərək təyin olur, ən çox mübtəda və tamamlıq rolunda çıxış edir, zərflik və xəbər vəzifələrində də işlənə bilir.
İsimlər kim? nə? hara? Suallarına cavab verir, lüğəvi mənasına görə iki qrupa ayrılır:
1. Canlı varlıqları bildirən isimlər – insan, heyvan, quş,
2. Cansız varlıqları bildirən isimlər – cansız varlıqların, mənəvi və mücərrəd anlayışların adları daxildir.
Yalnız insan məfhumu bildirən isimlər kim? Sualına cavab verir. Heyvanlar və əşyalar nə? ,yer, məkan bildirən isimlər isə hara? Sualına cavab verir.
İsimlər iki qrupa ayrılır:
a) Xüsusi isimlər – varlığı tək olan əşyaların adını bildirir. İnsan adları –soyadlar,ata adı, ləqəb, təxəllüs bildirən sözlər, dağ,çay, göl, şəlalə, dərə adları, kitab, qəzet, jurnal adları, tək-tək heyvanlara və əşyalara verilən adların hamısı. Dilimizin orfoqrafiya qaydalarına əsasən xüsusi isimlərin baş hərfi böyük hərflə yazılır.
b) Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların ümumi adını bildirir. Məsələn: dağ, dərə, çöl, həyət, kitab, qələm,masa, çiçək və s. Hər növ danışıqda ümumi isimlər xüsusi isimlərə nisbətən daha çox istifadə edilir.
Xüsusu isimlər bir neçə qrupa ayrılır:
1. Amtroponimlər- insan adları.
2. Toponimlər – ölkə, şəhər, kənd, qitə, materik və s. Kimi inzibati ərazi adları: Bakı, Azərbaycan, Afrika, Sibir və s.
3. Ktematonim, kosmonim və hidronimlər - Kür, Araz, Talış dağları, Yer, Mars və s.
4. Xrematonimlər – maddi-mədəniyyət əşyalarının adları: kitab, qəzet, jurnal vəs. Sənət ustalarının, qəhrəman və alimlərin ev muzeylərindəki əşyaların hər birinin adı xrematonimdir.
Ümumi isimlər də aşağıdakı qruplara ayrılır.
1. Qohumluq əlaqələri bildirənlər: əmi,dayı,xala, bibi və s.
2. Heyvan adı bildirənlər: ceyran, maral, şir və s.
3. Quş adı bildirənlər: qartal, sərçə, qutan və s.
4. Cansız əşya bildirənlər: kitab, stol, divar, qapı və s.
5. İctimai hadisə adları bildirənlər: inqilab, nümayiş, müharibə, qələbə, məğlubiyyət və s.
6. Təbiət hadisələri adları: yağış, tufan, şimşək, külək, fırtına və s.
7. Zaman bildirənlər: ay,gün, il, həftə, saat, payız, qış və s.
8. Məkan bildirənlər: şəhər, kənd, qəsəbə, rayon, tarla, sahə, çöl və s.
9. Elm adları bildirənlər: dilçilik, yerşünaslıq, qrammatika, morfologiya, sintaksis və s.
10. əlamət keyfiyyət, vəziyyət adları: yaxşılıq, pislik, doğruluq, gözəllik, halsızlıq və s.
11. Bədən üzvləri: əl, ayaq, baş, göz, qulaq və s.
12. Mənəvi və mücərrəd anlayışların adları: sevinc, kədər, təmkin, məhəbbət, sevgi ,mələk, şeytan və s.
XƏBƏR LENTİ
Günün qoroskopu: yaşam arealınızı daha rahat edin
Uşaqlığınız yadınızdadır?
Kıvanç Tatlıtuğ xəstəxanalıq oldu-SƏBƏB
Valideynlərin diqqətinə: körpələrə vurulan peyvəndlər autizm yaradır?
Ermənilərə xəbərdarlıq edildi
Biz bunun gerçək olduğunu düşünmədik!
Sinələrin sallanma səbəbi
Humus (foto resept)
11 yaşlı Gövhər “Mücize 2” filmində rol alacaq
Minlərlə yeni iş yeri açılacaq
Zövqlü ziyafət çantaları
Android üçün olan WhatsApp-da mükəmməl funksiya
Ulduz cütlük koronavirusa yoluxdu
Sosu və Haru
Ağdam rayonunun işğalından 23 il ötür
Valideynlərin yol verdiyi səhvlər
Koronavirus artıq İtaliyadadır
Bakı Metropolitenində yenilik
Üz quruluşuna görə papaq seçimi
Dünyanın ən ağıllı ölkələrinin SİYAHISI
Vladimir Putin Mehriban Əliyevanı təbrik etdi
Qadınlarda və kişilərdə cinsi istəyin azalma səbəbləri
Keçən il
Dünyanın o biri tərəfi...
Nazir qadınları təbrik etdi
Barak Obama Yeni ili Havay adalarında qeyd etdi-FOTO
Banandakı qan ləkəsi ilə bağlı analizlərin nəticəsi açıqlandı
Azərbaycanda daha 537 nəfər koronavirusa yoluxdu, 7 nəfər vəfat etdi
Fotosu Şekspir muzeyində saxlanılan azərbaycanlı - FOTO
Tez qırılan saçlar üçün maskalar
"Peşə təhsili haqqında" qanun qəbul oluna bilər
Azərbaycanda koronavirusa yoluxanların yaş qrupu açıqlandı - RƏSMİ
Burun əməliyyatından əvvəl nə etməli?
Matcha çayının faydaları
1-6 aylıq körpənin inkişaf cədvəli
Cəbhədə erməni hərbçilər öldürüldü
Hindistana getmək istəyənlərə ŞAD XƏBƏR
Şirinbiyan haqqında bilmədiklərimiz (2)
“İstanbullu gəlin” böyük UДћURA İMZA ATDI - FOTO
31 Avqust- Qubadlı
Yaraları sarınarkən “Can Qarabağ, ana yurdum” oxuyan əsgərimiz - VİDEO
Rəşid kimi olmayacaq...
Soyuq havanın dəriyə təsiri
XİN rəhbəri: “Danışıqlar yalnız Ermənistan və Azərbaycan arasında aparılacaq”
Gülşən çanta üstündə məhkəməlik oldu
Balalarımızın şirin sözləri
Kağız parçalarından hazırlanmış əl işləri
Ağ dərili model özünü qraltdı - FOTO
Ayrılıq ağrısının yaratdığı fiziki ağrılar
Soyuq havalarda uşaqları necə geyindirməli?
- ŞƏRHLƏR