Feil
Əşyanın hərəkətini bildirən nitq hissəsinə feil deyilir.
Feil ərəb sözüdür. Mənası- iş, hərəkət, əməl deməkdir. Feil zəngin kateqoriyalar sisteminə malikdir. Şəxsli və şəxssiz, təsirli və təsirsiz olur; İşin icra olunduğunu və olunmadığını bildirir. Növ şəkilçiləri qəbul edə bilir. Müxtəlif təsrif formaları vardır: zamana, şəkil əlamətinə və şəxsə görə dəyişir. Məsdər şəkilçisi qəbul edərək hərəkətin adını bildirir. Feili sifət şəkilçiləri ilə atrubutivlik, feili bağlama şəkilçiləri ilə adverbiallıq qazanır. Zəngin sözdüzəldicilik imkanlarına malikdir. Dilimizin milli orjinallığının qorunmasında fəal iştirak edir.
Feillərdə iş, hal, hərəkət mənası qarışıq olur. Lakin bu mənalardan biri həmişə üstünlük təşkil edir. Məsələn: Tonqallar yandı, səs-küy azaldı. Hamı evə çəkildi. Qızı da çağırdılar, qız getmədi.
Bu cümlələrdə yandı, azaldı, çəkildi sözlərində hal-vəziyyət; çağırdılar sözündə iş; getmədi sözündə isə hərəkət daha çox nəzərə çarpır.
Beləliklə, feilləri başqa nitq hissələrindən fərqləndirən əsas amil onun mənasıdır.
Feillər zəngin lüğəvi məna xüsusiyyətlərinə malikdir və bu lüğəvi qruplara ayrılır:
1. İş feilləri- şəxsin, əşyanın işini, hərəkətini, məşğuliyyətini bildirir. İş feillərinin ifadə etdiyi işin icrası nəticəsində ciddi dəyişikliklər olur. İş feillərinə bunları misal gətirmək olar: sökmək, tikmək, qazmaq, uçurmaq, dağıtmaq, əymək, bükmək və s. İş fellərinin əksəriyyəti təsirli olur.
2. Hərəkət feilləri: Bu qrupa daxil olan feillər insanın, əşyanın, canlı və cansızların hərəkətini bildirir: getmək, gəlmək, oynamaq, yerimək, sürüşmək, fırlanmaq, dönmək və s.
3. Nitq feilləri: Bu qrupa daxil olan sözlər insanların nitq fəaliyyəti başqa canlı və cansız varlıqların nitqləndirilməsi ilə bağlı olan sözlərdir: danışmaq, demək, söyləmək, qışqırmaq, nərildəmək, kişnəmək, mələmək, özünü öymək, qaqqıldamaq, ulamaq və s.
4. Təfəkkür feilləri: İnsanın ağıl, düşüncə, təfəkkür tərzi ilə bağlı işlənən lüğəvi sözlərdir. Başqa canlı və cansız varləqlar da şəxsləndirildikdə onlara da aid olur. Məsələn: düşünmək, anlamaq, başa düşmək, qərar vermək, xəyal etmək, arzulamaq, fikirləşmək və s.
5. Görmə feilləri: Görmə prosesi ilə bağlı sözlərdən ibarətdir. Məsələn: baxmaq, görmək, gözünü zilləmək, diqqət yetirmək, tamaşa etmək, nəzər salmaq, seyr etmək və s.
6. Eşitmə feilləri: Eşitmə prosesi ilə bağlı olan sözlərdir. Məsələn: eşitmək, dinləmək, qulaq asmaq, qulaq vermək, qulaqardına vurmaq və s.
7. Hal-vəziyyət feilləri: Şəxsin, əşyanın hal-vəziyyətini bildirən feillərdir. Məsələn: qıvrılmaq, ağrı çəkmək, saralmaq, solmaq, yaxşılaşmaq, pisləşmək, rəngdən-rəngə düşmək, hirslənmək, utanmaq, acıqlanmaq və s.
Feillər dildə 2 işlək formada çıxış edir: Şəxsli feillər və şəxssiz feillər
Şəxsli feillər dedikdə feillərin zaman, şəkil, şəxs əlamətləri qəbul edərək dəyişməsi, müxtəlif formalara düşməsi, təsrifi nəzərdə tutulur.
Feillərin zaman, şəkil və şəxs şəkilçiləri qəbul edərək dəyişməsinə feili təsrif deyilir.
Şəxssiz feillər məsdər, feli sifət və feli bağlama şəkilçiləri qəbul etdikdən sonra ikili xüsusiyyət qazanan təsrif olunma imkanını itirən feillərdir. Bunlar məsdər, feili sifət və feili bağlamadan ibarətdir. Bunlar felə məxsus xüsusiyyətləri saxlamaqla başqa nitq hissələrinin xüsusiyyətini də qəbul etmiş olur.
Məsdərdə isim xüsusiyyəti, feili sifətdə sifət, feili bağlamada zərf xüsusiyyəti olur.
Feil nitq hissələri içərisində morfoloji cəhətdən ən zənginidir. Bu zənginlik onun kateqoriyalar sistemi iə bağlıdır. Feilin aşağıdakı qrammatik kateqoriyaları vardır:
1.Təsirlik kateqoriyası
2.Növ kateqoriyası
3.İnkarlıq kateqoryası
4.Tərz kateqoriyası
5.Zaman kateqotiyası
6.Şəxs kateqoriyası
7.Şəkil kateqoriyası
Bunların hər birinin özünə məxsus morfoloji əlamətləri vardır.
Zaman, Şəkil və şəxs kateqoriya əlamətləri şəxsli formanın yaranmasına səbəb olur. Məsələn: yaz-ım, yaz-ır-am, yaz-malı-yam, yaz-ası-yam və s.
Təsirlik, növ və inkarlığın əlaməti isə həm şəxsli, həm də şəxssiz feillərə aiddir.
Feillər sintaktik vəzifələrinə görə də başqa nitq hissələrindən fərqlənir.
Şəxsli feillər cümlədə xəbər olur. Şəxssiz feillər hansı nitq hissəsinin xüsusiyyətini qazanmışsa həmin nitq hissəsinin sintaktik vəzifəsində işlənir: məsdər kimi mübtəda, feili sifət kimi təyin, feili bağlama kimi zərflik vəzifəsində çıxış edir.
Feillər çox işlənən, daha çox məcaziləşmiş nitq hissələridir. Dilimizin frazeoloji tərkibinin genişlənməsində feilin rolu böyükdür.
Feillər çoxkateqoriyalı olduğu üçün sadə feillər sırasına alınma sözlər daxil ola bilmir. Alınma sözlər yalnız düzəltmə və mürəkkəb söz şəklində feillərin arasına keçə bilir. Bu sözlər etmək, olmaq və eləmək feillərinin köməkliyi ilə dilimizə daxil ola bilir.
Feillərin dilimizin milli tərkibini qoruyub saxlamasında böyük rolu var. Bəxtiyar Vahabzadə də buna əsaslanaraq fikrini belə izah edib.
Öz dostu var,
Düşməni var dilin də.
İsim, sifət, döyüşlərdə çox zaman
Karıxır...
Feillərsə həmişə,
Döyüşdə qalib çıxır.
Çox sevirəm igid kimi döyüşən
Kəlməni mən, sözü mən,
Feil olmaq istəyirəm, düzü, mən!
Öyrənmək istəyənlər bu hissəni yaxşıca öyrənsinlər. Növbəti dərsimiz Feillərin quruluşca növləri haqqında olacaq. Olduqca geniş mövzudur.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Pekində yeddi aydan sonra ilk dəfə əhali küçəyə maskasız çıxacaq
Erməni müxalifəti Paşinyana istefa üçün vaxt qoydu
İndoneziyada güclü daşqın baş verdi
Messidən möhtəşəm dönüş
Xəzərin suyu niyə çəkilir?
Demet Akalın restoran açdı
Ecaskarlıq nişanəsi-"Vual"-ın tarixi
Günün qoroskopu: ünsiyyət, işlərdə dönüş üçün əlverişlidir
Azərbaycanda dərslik komplektləri və uşaq ədəbiyyatının istehsalı ilə məşğul olanlar ƏDV-dən azad edildilər
Azərbaycanda polisə yeni silah veriləcək
Nuradan yeni fotossesiya - FOTO
Gün var, əsrə bərabər: Ötənləri yada salaq
Ermənistan dövlət sərhədində atəşkəs rejimini pozub - RƏSMİ
Facebook ənənəvi KİV-i sıxışdırır
Müəllimlərin maaşlarının artma cədvəli
Bakıda "Baku World Challenge-2014" qalibləri müəyyənləşib
Teylor Svift "kişi" oldu - VİDEO
Avropanın yeni Qarabağ tələbi
Türkiyədə avtobuslarda internetə pulsuz çıxış olacaq
Koronavirusun yeni ehtimal olunan episentri açıqlandı
Dünyanın ən bahalı nişan üzükləri
Günün ulduz falı
Ronaldonun görməmişliyi
Dekorativ şam modelləri
Obama hücumların sayını artıracaq
70 yaşlı futbolçu-FOTO
"iPhone" işlədənlərə pis xəbər
Azərbaycan klubunun Avropada möhtəşəm uğuru
Çin bunu da etdi: havadan yanacaq hazırlayan texnologiya
Bu media orqanlarında efir ödənişsiz olacaq - SİYAHI
Prezident İlham Əliyev Rene van der Lindeni ordenlə təltif etdi
Skarlet Yohanson üçüncü dəfə evlənir - FOTO
Elmə məlum olmayan dəniz canlısı tapıldı - FOTO
Xətaidə yanan binanın sakinlərinə veriləcək MƏBLƏG
Cəbrayılın işğaldan azad edilmiş daha bir kəndinin görüntüləri - VİDEO
Bu cütlük yenidən toy edəcək
Oyuna geçikən komandaya şok cəza verildi
Külək nə vaxta kimi davam edəcək?
Fanatı JLonun anasını vurdu-FOTO
Közərmiş bibərli toyuq dolma ( foto resept)
Tikrit uğrunda döyüşlər: İŞİD geri çəkilir
Azərbaycanda koronavirusa 1202 nəfər yoluxdu, 18 nəfər vəfat edib
Şəkil çəkdirərkən işlər tərs gedərsə...
Ermənilərə tutarlı cavab
Alimlər qocalığın qarşısını alan üsulu tapdılar - İnanılmaz kəşf
Bu qadın uzunömürlülük rekordunu yenilədi
HAVA necə olacaq?
Alçanın faydaları
“Əsas məqam imtahanın yazılı və ya şifahi olması deyil”
Azərbaycanda işçilərin işdən müxtəlif saatlarda çıxması təklif olunur
- ŞƏRHLƏR