Ümumişlək sözlər və ümumişlək olmayan sözlər
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin əsas hissəsini hamı tərəfindən başa düşülən ümumişlək sözlər təşkil edir. Bu sözlər istənilən üslubda olan yazılı və şifahi nitq hissələrində işlənir. Məsələn, ağac, qoruq, bina, çiçək, su və s. Dildə elə sözlər də mövcuddur ki, onların işlənmə dairəsi məhduddur. Belə sözlər ümumişlək olmayan sözlər adlanır və onlar dialektizmləri, terminləri aid etmək olar. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bir dildə danışan adamlar eyni bilik səviyyəsinə, eyni ixtisasa malik olmadıqları kimi, müxtəlif şəraitdə və məkan etibarilə müxtəlif yerlərdə yaşayırlar. Ona görə hər hansı bir dildə danışan adamların da işlətdiyi sözlərin miqdarı və səciyyəsi də müxtəlif olur. Bu cəhətdən Azərbaycan dilində ümumişlək olmayan sözlər meydana gəlir.
Dialekt sözlər: hər hansı bir bölgədə yaşayan bir qrup əhalinin dilində işlənən söz və ifadələr dialekt sözlər adlanır. Dialekt sözlərin ədəbi dildə qarşılığı olur. Məsələn, qarğıdalı-kəbə, məkə, peyğəmbəri, sütül, qarqundey; döşəkçə-nimdər; dəsmal-əlardan, təlis, məhrəba; hündür-qəlbi; tez-becid və s.
Dialekt sözlərdən bədii üslubda daha çox istifadə olunur. Zaman keçdikcə dialekt sözlər ümumişlək sözə çevrilə bilir: sayrışmaq, təzəcə, ilğım, faraş, qəlbi kimi sözlər bu qəbildəndir. Hancarı, anarı, əsrük sözləri isə həç arxaik, həm də dialekt söz kimi işlənir.
Dialektləri öyrənən elmə dialektologiya, öyrənən adama dialektoloq deyilir. Bədii əsərlərdə işlənən dialekt sözlərə dialektizm deyilir.
Terminlər (İxtisas sözləri)
Müxtəlif ixtisas və peşə sahibləri ilə əlaqədar olan sözlərə terminlər və ya ixtisas sözləri deyilir.
Terminlərin əsas xarakteristik xüsusiyyətləri: yığcamlıq, yeni söz yaratmaq qabiliyyətinə malik olmaq, emosionallığın olmaması, sinonimliyin olmaması (çox vaxt), məcaziliyin olmaması, çoxmənalılığın olmaması.
Terminlər əsasən elmi üslubda işlədilir. Amma bəzən bədii üslubda-bədii əsərlərdə də terminlərdən istifadə olunur. Bu, həmin əsərlərdə adamları, onların məşğuliyyətini daha dəqiq şəkildə təsvir etməyə kömək göstərir. Dilimizdə elə sözlər var ki, onlar yalnız termin kimi işlənirlər. Elə sözlər də var ki, həm termin, həm də ümumişlək söz kimi işlənir. Məsələn, güc, isim, bucaq və s.
Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq terminlərdən bəziləri ümumişlək sözlərə çevrilir. Məsələn, ekran, solo, aspirin, arayış və s.
Elmi üslubu digər üslublardam fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri burada terminlərin işlənməsidir. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminləri olur.
Dildə işlənən kobud ifadələr, nalayiq sözlər vulqafizmlər adlanır: gəbərmək, alçaq, tıxışdırmaq, şərəfsiz və s.
Frazeoloji birləşmələr
Dildə iki cür söz birləşməsi mövzuddur: sərbəst və sabit söz birləşmələri.
Sabit söz birləşmələri frazeoloji birləşmələr (frazeoloji vahidlər, frazemlər və ya frazeologizmlər) adlanır. Nitqdə ayrı-ayrı sözlərlə yanaşı, bütövlükdə, müəyyən bir leksik mənanı ifadə edən frazeoloji birləşmələrdən geniş istifadə olunur. Frazeoloji birləşmələr dedikdə, tərkibcə dəyişməz, hazır şəkildə işlənən məcazi mənalı birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn, lovğalanmaq mənasında gözü ayağının altını görməmək; qorxmaq mənasında siçan deşiyinə girmək və s. belə birləşmələr frazeoloji birləşmələr adlanır.
Frazeoloji birləşmələrin tərkibindəki ayrı-ayrı sözlər öz həqiqi mənalarını itirir, birlikdə yalnız məcazi məna ifadə edir.
Əgər sərbəst söz birləşmələrinin tərkibindəki sözlər ayrı-ayrılıqda leksik mənaya malik olurlarsa, frazeoloji vahidlər bütövlükdə bir məna ifadə edir. Məhz buna görə frazeoloji birləşmələr sintaktik baxımdan parçalanmır, bir cümlə üzvü olur, tərəfləri arasında heç bir sintaktik əlaqə olmur. Frazeoloji birləşmələr dildə hazır şəkildə olur. Onlar omonimlik, sinonimlik və antonimlik yarada bilir. Frazeoloji birləşmələr omonim, sinonim, antonim olduqda onların məna tayları da frazeoloji birləşmə olmalıdır. Frazeoloji birləşmələr nitqə xüsusi ifadəlilik, canlılıq gətirir. Belə birləşmələrdən, əsasən, məişət üslubunda və bədii üslubda istifadə olunur.
Kömək etmək, yaxşı olmaq, əl etmək, adam olmaq kimi birləşmələr frazeoloji birləşmə sayılmır.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Qarın yağlarını əridən 4 ərzaq
Bakıdakı bu yol nişanlarından xəbəriniz yoxdur?
"Hulk" rolunun ifaçısı filmdən qovulub
Yoqa ilə bağlı yanlış fikirlər
"Canlı Barbi" idmançı oldu
Fındıq yemək üçün 7 VACİB SƏBƏB
Yanıqlar
Sumqayıtdan Bakıya sərnişin daşıyan sürücülərin DİQQƏTİNƏ
Azərbaycan teleməkanında yeniliklər olacaq
Mutasiya nədir?
Bred Pittlə Cennifer Eniston barışdı?-FOTO
Birləşmiş Krallıqda ilk dəfə - QADIN ƏSGƏRLƏR - FOTO
Dəm çaydanı üçün toxunmalar
Kağız halva - 13 (son)
Alimlər koronavirusun ən zəif nöqtəsini tapdı
Qəlyanaltı pomidorlar (foto resept)
76 mindən çox şagird imtahan verəcək
Müdafiə Nazirliyi cəbhədəki son vəziyyətlə bağlı məlumat yaydı
Üçəmlərə Rəcəb, Tayyib və Ərdoğan adını verdilər
Pensiya yaşı niyə artırılır?
İşdə gərginlik insanı öldürə bilər
PSİXOLOJİ ETYUD
Pokerdə 10 milyon dollar uddu
190 manatlıq birdəfəlik ödəmənin veriləcəyi yerlərin SİYAHISI
Neil Patrick Harrisin bayram geyimləri
Daha iki millimiz olacaq
Məhəmməd Əlidən sitatlar
Bakıdakı uşaq bağçalarında daha bir yenilik
2017-ci ildə yeni aksesuar trendi: saçaqlı sırğalar
Qadınların bəzənmək səbəbləri
Koronavirusla bağlı SON STATİSTİKA
Bəla qayıtdı
Ağ-qara şəklini paylaşdı, Sezen Aksuya bənzədildi
Atanızla yaşadığınız ən xoş və kədərli anınız (4-cü hissə)
Müdafiə Nazirliyindən Ermənistana S-300 XƏBƏRDARLIĞI
Vətən Müharibəsi şəhidlərinin xatirəsi yad ediləcək - SƏRƏNCAM
Beyonce olduğunu iddia edən qadın həbs olundu-FOTO
Rusiya XİN Azərbaycan və Türkiyənin birgə hərbi təlimlərinə münasibət bildirib
Geyim dəstləri
Bu əsər 7 milyona satıldı - FOTO
Dostunu qucaqlaması hər kəsi duyğulandıran qazimiz: “Sağ olduğunu eşidəndə qanadım olsa, uçardım” – VİDEO
Bağdadda dəhşətli partlayış: 60 nəfər həlak olub, 100-dən çox yaralı var
Microsoft da rəqəmli valyutanı qəbul edir
Kraliça işçi axtarır - 100 min manat maaş verəcək
Türkiyədən Azərbaycanın istədiyi silahlarla bağlı QƏRAR
Bensu paylaşdığı FOTO ilə təəccübləndirdi
Kakoslu qurabiyələr (foto resept)
Yoluxmanı 1 həftəyə 97% azaltmaq olar - EFFEKTİV ÜSULLAR
Məşhur basketbolçu qızı ilə birlikdə öldü-SƏBƏB
Tərəvəzi buz saxlayar
- ŞƏRHLƏR