Ümumişlək sözlər və ümumişlək olmayan sözlər
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin əsas hissəsini hamı tərəfindən başa düşülən ümumişlək sözlər təşkil edir. Bu sözlər istənilən üslubda olan yazılı və şifahi nitq hissələrində işlənir. Məsələn, ağac, qoruq, bina, çiçək, su və s. Dildə elə sözlər də mövcuddur ki, onların işlənmə dairəsi məhduddur. Belə sözlər ümumişlək olmayan sözlər adlanır və onlar dialektizmləri, terminləri aid etmək olar. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bir dildə danışan adamlar eyni bilik səviyyəsinə, eyni ixtisasa malik olmadıqları kimi, müxtəlif şəraitdə və məkan etibarilə müxtəlif yerlərdə yaşayırlar. Ona görə hər hansı bir dildə danışan adamların da işlətdiyi sözlərin miqdarı və səciyyəsi də müxtəlif olur. Bu cəhətdən Azərbaycan dilində ümumişlək olmayan sözlər meydana gəlir.
Dialekt sözlər: hər hansı bir bölgədə yaşayan bir qrup əhalinin dilində işlənən söz və ifadələr dialekt sözlər adlanır. Dialekt sözlərin ədəbi dildə qarşılığı olur. Məsələn, qarğıdalı-kəbə, məkə, peyğəmbəri, sütül, qarqundey; döşəkçə-nimdər; dəsmal-əlardan, təlis, məhrəba; hündür-qəlbi; tez-becid və s.
Dialekt sözlərdən bədii üslubda daha çox istifadə olunur. Zaman keçdikcə dialekt sözlər ümumişlək sözə çevrilə bilir: sayrışmaq, təzəcə, ilğım, faraş, qəlbi kimi sözlər bu qəbildəndir. Hancarı, anarı, əsrük sözləri isə həç arxaik, həm də dialekt söz kimi işlənir.
Dialektləri öyrənən elmə dialektologiya, öyrənən adama dialektoloq deyilir. Bədii əsərlərdə işlənən dialekt sözlərə dialektizm deyilir.
Terminlər (İxtisas sözləri)
Müxtəlif ixtisas və peşə sahibləri ilə əlaqədar olan sözlərə terminlər və ya ixtisas sözləri deyilir.
Terminlərin əsas xarakteristik xüsusiyyətləri: yığcamlıq, yeni söz yaratmaq qabiliyyətinə malik olmaq, emosionallığın olmaması, sinonimliyin olmaması (çox vaxt), məcaziliyin olmaması, çoxmənalılığın olmaması.
Terminlər əsasən elmi üslubda işlədilir. Amma bəzən bədii üslubda-bədii əsərlərdə də terminlərdən istifadə olunur. Bu, həmin əsərlərdə adamları, onların məşğuliyyətini daha dəqiq şəkildə təsvir etməyə kömək göstərir. Dilimizdə elə sözlər var ki, onlar yalnız termin kimi işlənirlər. Elə sözlər də var ki, həm termin, həm də ümumişlək söz kimi işlənir. Məsələn, güc, isim, bucaq və s.
Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq terminlərdən bəziləri ümumişlək sözlərə çevrilir. Məsələn, ekran, solo, aspirin, arayış və s.
Elmi üslubu digər üslublardam fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri burada terminlərin işlənməsidir. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminləri olur.
Dildə işlənən kobud ifadələr, nalayiq sözlər vulqafizmlər adlanır: gəbərmək, alçaq, tıxışdırmaq, şərəfsiz və s.
Frazeoloji birləşmələr
Dildə iki cür söz birləşməsi mövzuddur: sərbəst və sabit söz birləşmələri.
Sabit söz birləşmələri frazeoloji birləşmələr (frazeoloji vahidlər, frazemlər və ya frazeologizmlər) adlanır. Nitqdə ayrı-ayrı sözlərlə yanaşı, bütövlükdə, müəyyən bir leksik mənanı ifadə edən frazeoloji birləşmələrdən geniş istifadə olunur. Frazeoloji birləşmələr dedikdə, tərkibcə dəyişməz, hazır şəkildə işlənən məcazi mənalı birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn, lovğalanmaq mənasında gözü ayağının altını görməmək; qorxmaq mənasında siçan deşiyinə girmək və s. belə birləşmələr frazeoloji birləşmələr adlanır.
Frazeoloji birləşmələrin tərkibindəki ayrı-ayrı sözlər öz həqiqi mənalarını itirir, birlikdə yalnız məcazi məna ifadə edir.
Əgər sərbəst söz birləşmələrinin tərkibindəki sözlər ayrı-ayrılıqda leksik mənaya malik olurlarsa, frazeoloji vahidlər bütövlükdə bir məna ifadə edir. Məhz buna görə frazeoloji birləşmələr sintaktik baxımdan parçalanmır, bir cümlə üzvü olur, tərəfləri arasında heç bir sintaktik əlaqə olmur. Frazeoloji birləşmələr dildə hazır şəkildə olur. Onlar omonimlik, sinonimlik və antonimlik yarada bilir. Frazeoloji birləşmələr omonim, sinonim, antonim olduqda onların məna tayları da frazeoloji birləşmə olmalıdır. Frazeoloji birləşmələr nitqə xüsusi ifadəlilik, canlılıq gətirir. Belə birləşmələrdən, əsasən, məişət üslubunda və bədii üslubda istifadə olunur.
Kömək etmək, yaxşı olmaq, əl etmək, adam olmaq kimi birləşmələr frazeoloji birləşmə sayılmır.