Yerin forması haqda ilk təsəvvürlər onu müstəvi şəklində təsvir edir. Homer (b.e.ə VIII əsr) Yerin hamar, Herodot (b.e.ə V əsr) isə oval formada olması fikrini söyləmişlər. Yerin kürə forması haqda ən qədim fikir Pifaqora məxsusdur. Pifaqorun fikrincə, təbiətdə hər şey harmonik mükəmməl və gözəl olduğu kimi, Yer də həndəsi cisimlərin ən mükəmməli olan kürəyə bənzəməlidir. Ay tutulmaları əsasında Aristotel Yerin kürə forması olması haqqında qəti fikir söyləmişdir. Eratosfen isə Günəş şüalarının düşmə bucağına əsasən Yerin kürə formasında olmasını qeyd etməklə yanaşı, ilk dəfə onun ölçülərini (Radiusunun 6310 km., çevrəsinin uzunluğunun 39500 km.) hesablamışdır.
Əl-Biruni (X-XI əsrlər) Yer ölçülərini daha dəqiq təyin etmiş, onun Günəş ətrafında hərəkət etdiyini söyləmişdir. Bu sahədə N.Tusinin də böyük xidmətləri olmuşdur.
İ.Nyuton Yerin tam kürə deyil, qütblərdən basıq olduğunu, yəni ellipsoid formasında olması fikrini söyləmişdir. Son dövrlərdə kosmik tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Yerin Şimal qütb sahəsi Cənub qütb sahəsinə nisbətən bir qədər qabarıqdır. Ürəyə oxşadığını nəzərə alıb onu kardioid adlandırmaq mümkündür. Lakin Yer heç bir həndəsi fiquru təkrarlamır və onun özünəməxsus forması var. Buna görə də onu geoid adlandırırlar.
1924-cü il Beynəlxalq sazişinə görə, Yerin ölçüləri belə qəbul edilib:
1. Ekvator radiusu – 6378 km
2. Qütb radiusu – 6357 km
3. Yerin basıqlığı – 21 km
4. Ekvator çevrəsinin uzunluğu – 40076 km
5. Meridian ççevrəsinin uzunluğu – 40009 km
6. Yerin ümumi sahəsi – 510 mln. km2
7. Yerin su səthinin sahəsi – 361 mln. km2
8. Yerin quru sahəsi – 149 mln. km2
Qlobus Yerin kiçildilmiş modelidir. O, Yerin formasını daha dəqiq əks etdirdiyindən bütün coğrafi obyektlər Yer səthində olduğu kimi, özünəoxşar təsvir olunur. Ən qədim qlobuslar hələ qədim Yunanıstanda hazırlansa da, onların heç biri bizə gəlib çatmamışdır. Bəzi mənbələrə görə, ilk qlobusu eramızdan əvvəl III əsrdə yaşamış M.Krates düzəltmişdir. Şərqdə ilk qlobuslardan birinin Əl-Biruni tərəfindən hazırlanması məlumdur. Avropada hazırlanmış və dövrümüzə qədər gəlib çatmış qlobusun müəllifi M.Behaymdır (1492).
Tədris məqsədilə hazırlanmış qlobuslar miqyasına görə 3 yerə bölünür: 1:30 000 000 (böyük), 1:50 000 000 (orta) və 1:83 000 000 (kiçik) miqyaslı.
Yerin xəyali fırlanma oxunun Yer səthi ilə kəsişdiyi nöqtələr coğrafi qütblər (şimal və cənub) adlanır. Yer səthindən keçməklə coğrafi qütbləri birləşdirən ən qısa xəyali xətlər meridian (latınca- “günorta xətti”) adlanır. Günəşin zenitdə olmadığı nöqtələrdə şaquli dirəyin kölgəsinin ən qısa olduğu an (Günəşin üfüqdə ən yüksəkdə göründüyü an) Şimal yarımkürəsində kölgə düz şimal, cənub yarımkürəsində isə cənub coğrafi qütbünə istiqamətlənir. Meridian həmin anda kölgə ilə üst-üstə düşür. Hər bir nöqtədən meridian çəkmək mümkündür və bütün meridianların uzunluqları bir-birinə bərabərdir. 10 –lik meridian qövsünün uzunluğu 20004,5 km: 1800~111,1 km-dir.
1884-cü ildə London yaxınlığındakı Qrinviç rəsədxanasından keçən meridian Sıfırıncı və ya Başlanğıc (Qrinviç) meridian kimi qəbul edilmişdir.
Qlobusda Coğrafi qütblərdən eyni məsafədə çəkilmiş çevrə Ekvator (mənası “tənbölən”) adlanır. Ekvator Yer səthində çəkilə bilən ən böyük çevrədir. Qlobusda ekvatora paralel olaraq çəkilmiş çevrələr paralellər adlanır. Yerin kürəvi əyriliyindən asılı olaraq ekvatordan qütblərə doğru getdikcə paralellərin radiusu və uyğun olaraq 10-lik paralel qövsünün uzunluğu (km-lə) azalır. 10-lik parael qövsünün uzunluğu belədir:
00-lik paraleldə (ekvatorda) – 111,3 km
100-lik paraleldə - 109,6 km
200-lik paraleldə - 104,6 km
300-lik paraleldə - 96,5 km
400-lik paraleldə - 85,4 km
500-lik paraleldə - 71,7 km
600-lik paraleldə - 55,8 km
700-lik paraleldə - 38,2 km
800-lik paraleldə - 19,4 km
900-lik paraleldə (qütblərdə) – 0
Məsələ:
1) Eyni meridian üzərində yerləşən A və B məntəqələri arasındakı məsafə 250-lik qövsə bərabərdir. Həmin məntəqələr arasında həqiqi məsafəni təyin edin.
Həlli: 10-lik meridian qövsünün uzunluğunun təqribən 111 km olduğunu bildiyimiz üçün:
10 – 111 km
250 - X km
X=(25x111):1=2775 km olduğunu hesablayırıq.
2) Bakı şəhəri 400 şimal paralelində yerləşir. Bakıdan Ekvatora və Şimal qütbünə qədər olan
məsafəni təyin edin.
Həlli: Bakı ilə Ekvator arasında 40 meridian qövsü var. Asanlıqla hesablablayırıq ki, bu məsafə 4440 km-dir. (40x111-4440). Bakı ilə Şimal qütbü arasındakı məsafə 900 - 400=500-dir. Onda Bakı ilə Şimal qütbü arasında Yer səthi üzrə məsafə 500 x 111 = 5550 km-dir.
XƏBƏR LENTİ
Ronaldo “Intagram”ındakı reklamlara görə nə qədər qazanır?
Vitaminli salat (foto resept)
Azərbaycanlı şagird dünya çempionu oldu
"Real"ın baş məşqçisi görün kim olacaq...
Cənubi Koreya Kim Çen Inla bağlı kəşfiyyat məlumatlarını açıqladı
İşləyən hamilələr diqqət!
Günəşdə alışma: 1 həftəlik qasırğalar başlayır
"Titanic"də kadrarxası
"Bu il 7 dəfə tonqaldan tullanmışam" - Elza Seyidcahan
Qadın.Netlilərin evlilik təklifləri...
Dəridəki qırışlar üçün cəfəri suyu
Hava haqqında - 21.12.2013
Rezidenturaya qəbul üçün namizədlərin ixtisas seçimi başlandı
Azərbaycanda maqnit qasırğası gözlənilir
Rusiyada qrip kabusu: 1000-dən çox məktəb bağlandı
Yenə yağış, yenə külək
Ali Sunal qızı və xanımından yazdı-FOTO
Bu ölkə NATO-nun üzvü oldu
Ən doğru nəfəsalma qaydası
Üç gün dənizdə kömək gözlədi - VİDEO
Təbii maskalar
Həftənin ilk iş gününün hava proqnozu
Prezident İlham Əliyevə BMT-nin Əhali Fondunun mükafatı təqdim olunub
Ofisiant belə məşhurlaşdı
İçi doldurulmuş hind toyuğu budu (foto resept)
Peşə təhsili almaq istəyənlər göstərilən tarixə qədər ixtisas seçimi etməlidirlər
İspaniyada neft emalı zavoduna ildırım düşdü - VİDEO
Qan qrupunuza görə bunları bilməlisiniz!
Fitnes ulduzu Mayamidə-FOTO
Türkiyədə qar yağdı
Şəklə baxın və xarekterinizi öyrənin
Qarpız maskaları
Gəlin buketləri
HAVA necə olacaq?
Səhiyyə Nazirliyi həyəcan təbili çalır
AMEA-da “Qubadlı: Qədim Azərbaycan torpağı Zəngəzurun qapısı” adlı monoqrafiya nəşr olunub
Qeyri-adi mətbəx əşyaları (sifarişlə)
2015-ci ilin ən yaxşı filmləri seçildi
Rusiyadan qorxulu addım
Yeni qatarlar gətirilir
Yeni tədris ilində məktəblərin taleyi necə olacaq?
Xəstəlik (son)
Qısa və uzun boylu insanlar bir yerdə
Xəzərdə 4,5 bal gücündə zəlzələ oldu
“Sən anlat Karadəniz”in aktrisasının toyu olacaq
Qadınlarda klimaks dövrü
Bəla başımıza necə gəldi?
Moskva son illərin ən soyuq qışını yaşayır
İlham Əliyev: "Heç kim güzəşt istəməməlidir"
AZAL uçuşlarda endirim etdi
- ŞƏRHLƏR