Söz birləşmələri əsas tərəfinin ifadə vasitəsinə görə iki yerə bölünür: ismi və feli birləşmələr
İsmi birləşmələr
Əsas tərəfi adlarla (adlar dedikdə isim, sifət, say, əvəzlik və bəzi zərflər nəzərdə tutulur) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir. Məsələn: yeməli meyvə, insanın yaxşısı, kitabların üçü, uşaqların hamısı və s.
İsmi birləşmələrin asılı tərəfləri əsas tərəf izah etdiyi üçün belə birləşmələrə təyini söz birləşmələri deyilir.
Təyini söz birləşmələrinin forma və məna xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən üç növü var:
Birinci növ təyini söz birləşməsi (1T0+2T0)
İkinci növ təyini söz birlləşməsi (1T0+2Tm)
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi (1Ty+2Tm)
Birinci növ təyini söz birləşməsi (1T0+2T0)
Yaranması üçün xüsusi bir şəkilçi tələb etməyən birləşmələrə birinci növ təyini söz birləşmələri deyilir: şirin alma, polad bilək və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci (asılı) tərəfi isim, sifət, say, əvəzlik, feli sifətlə ifadə oluna bilər: taxta pilləkən, yalançı usta, xeyli usta, belə iş, yatmış vulkan və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri cümlə təhlili zamanı, adətən, ayrı götürülür. Birinci tərəf təyin, ikinci tərəf müxtəlif cümlə üzvü olur. İstisna: yeni il, orta əsrlər, bu saat, qədim dövr, yarım saat, Ana Vətən tipli birləşmələr birlikdə bir cümlə üzvü olur.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi həmişə təyin olduğu halda (ayrıla bilənlər nəzərdə tutulur), əsas tərəf cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik ola bilər.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi məsdər, feli bağlama və təsriflənən fellərlə ifadə oluna bilmir.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir. İstisna: hallarda “bir” ədatı girə bilər: gözəl bir qız, maraqlı bir həyat və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: Sadə-nəhəng daş, mürəkkəb- dərs oxuyan uşaq və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələri mürəkkəb söz ola bilər: ölkələrarası müqavilə, uzaqgörən ağsaqqallar və s.
İkinci növ təyini söz birlləşməsi (1T0+2Tm)
Birinci tərəfi qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik halda, ikinci tərəfi III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi ilə (-ı, -i, -u, -ü şəkilçiləri) yaranan söz birləşmələrinə ikinci növ təyini söz birləşmələri deyilir: Qadın.Net portalı, Tanrı sevgisi və s.
İkinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə-Qız qalası, mürəkkəb-Xalqlar dostluğu metrosu və s.
Bu cür birləşmələrdə tərəflər, əsasən, isimlərlə ifadə olunur. İstisna: gözəllər gözəli, birincilər birincisi, üz qarası.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir, tərəfləri istisnasız olaraq birlikdə bir cümlə üzvü olur, tərəflərinin biri cəmləndikdə ikincisi təkdə olur: qocalar evi, Qızlar bulağı və s. İstisna: həmkarlar ittifaqları, atalar sözləri, Elmlər namizədləri və s.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin əksəriyyətinin asılı tərəfini müəyyənlik bildirən yiyəlik hala çevirmək olar: məktəb bağı-məktəbin bağı. Lakin bəzi ikinci növ söz birləşmələrinin asılı tərəfi müəyyənliyə çevrilə bilmir: Nəsimi rayonu, istirahət günü, Novruz bayramı.
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi (1Ty+2Tm)
Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili söz birləşmələrinə üçüncü növ təyini söz birləşmələri deyilir.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına nə qədər söz girsə də, birlikdə bir cümlə üzvü kimi götürülür. Məsələn: Mənim mehriban anam gəldi. Cümlədə “mənim mehriban anam” birləşməsi cümlənin mübtədasıdır.
İstisna: Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi I və II şəxsin cəminin əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda əsas tərəfin mənsubiyyət şəkilçisi düşə bilir (bizim sinif-imiz). Bu zaman birinci tərəf yanaşma əlaqəsi ilə əsas tərəflə əlaqəyə girərək təyin olur: sizin (hansı) dağlar və s.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına istənilən qədər söz girə bilər.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə (mənim kitabım) və mürəkkəb (mənim gözəl kitabım) olur. Onların tərəfləri eyni zamanda cəmlənə bilir və əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
İkinci növ təyini söz birləşmələri ilə üçüncü növ təyini söz birləşmələri arasında bir sıra fərqli cəhətlər var:
- II növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi yalnız üçüncü şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdiyi halda III növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə tərəflər (istisna olsa da) ayrılıqda təhlil oluna bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə tərəflər arasına istənilən qədər söz girə bilir.
Qeyri-təyini ismi birləşmələr
Bəzi ismi birləşmələr də var ki, onlarda asılı tərəf əsas tərəfi izah etmir. Ona görə də bu cür birləşmələrə qeyri-təyini ismi birləşmələr deyilir. Qeyri-təyini ismi birləşmələrdə asılı tərəf adlıq, yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarda olur: dağlardan uca, anaya məhəbbət, beşdə dörd, gözlərdə qığılcım, qızlardan biri, gözü yaşlı, əlində qələm, döşündə orden və s.
Bəzi birləşmələrdə isə birinci tərəf III şəxs mənsubiyyət şəkilçili söz, ikinci tərəf sifət olur: əlləri qanlı, gözləri yaşlı və s.
Qeyri-təyini ismi birləşmələrin tərəfləri birlikdə bir cümlə üzvü olur: Qocaya hörmət (nə?-mübtəda) sizin borcunuzdur.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Azərbaycanda qeyri-ərzaq məhsulları bahalaşdı
Leyla Əliyeva milyonuncu ağacı əkdi
Ərdoğan: Ermənistan silahlı qüvvələri Qarabağı dərhal tərk etməlidir
RİO-2016: 48 idmançımiz çıxışını başa vurub - SİYAHI
İki rəngli piroq (foto resept)
Görmənin gigiyenası
İncə naxışlı gəlinliklər
Jefri həm dostunun, həm də dostunun ərinin böyrəyini daşıyır-VİDEO/FOTO
NAACP mükafatları: Qırmızı Xalça
ABŞ-da əkizlər yüz il fərqi ilə başqa-başqa pandemiyaların qurbanı oldu
Hərəkətsiz qalmayın
Bakıda dayanacaq özbaşınalığı ilə bacarmaq mümkündürmü?
Snayder 36 minlik təzminat ödəyəcək-FOTO
Türkiyədə dəhşətli həbsxana tapıldı
Sizləri yaradan Allahı nə qədər tanıyırsınız?-1
Maraqlı fincanlar
Qadın.Netlə birlikdə hamiləlik (32-ci həftə)
Məşhur cütlük qaçqın uşaqlara 2 milyon bağışladı
Vəsiqəlik şəklimizi niyə sevmirik?
Dahilərdən gözəl sözlər (14)
Evlənmək kişiləri daha xoşbəxt edir.
Təhsil naziri Emin Əmrullayev “Haber Global”a müsahibə verir - CANLI
HAVA necə olacaq?-20 Avqust
Həkim - xəstə lətifələri
Zəncəfilin faydaları
Sabah Bakıda hava yağmursuz olacaq
Lipoma, anqiolipoma və müalicəsi
Qadın ev işlərini görməyə məcburdurmu?
Uşaq sakit oturursa…
Kinoşünaslar gənclərə dəstək çıxdı
BMT Təhlükəsizlik Şurasında Qarabağla bağlı nələr müzakirə edildi?
Bakı metrosunda qadın işçilər ixtisar edilir? - RƏSMİ AÇIQLAMA
İtalyan pizzası (foto resept)
Şeyma Subaşıdan imtina etdilər-SƏBƏB
"Azərbaycanın mədəniyyət və turizm sahəsində yeni islahatlara ehtiyac var"
Şəkər xərçəng hüceyrələrinin inkişafına yardım edir
Hamiləlikdə ürəkbulanma necə keçər?
Mərci plov (foto resept)
Toyda bəylə gəlini cansız manekenlər əvəz etdi
İki yüzdən çox rolda səhnəyə çıxan sənətkar
Vanqanın qorxulu xəbərdarlığı
Günün qoroskopu: sizə təzyiq göstərməyə çalışan adamlar tapılacaq
Gündəlik saç yığımları
Yenəmi eyni hədiyyələr? Biz harada səhv edirik?
Kıvanç Tatlıtuğun “Hadi Be Oğlum” filmi hər kəsi göz yaşlarına boğacaq - VİDEO
Nanə bitkisinin müalicəvi əhəmiyyəti
Anası ilə sevgilisini səhv saldılar - FOTO
Xanım kaprizi salatı(foto resept)
Nemtsovla bağlı şok iddia
Gün var əsrə bərabər: Ötənləri yada salaq
- ŞƏRHLƏR