Feili birləşmələr
Əsas tərəfi feilini təsriflənməyən formaları (məsdər, feili sifət, feili bağlama) ilə ifadə olunan birləşmələrə feili birləşmələr deyilir: dərs oxumaq, dünən gələn, onu aparanda.
Feili birləşmələr quruluşca sadə və mürəkkəb olur: iki leksik mənalı sözdən ibarət olanlar sadə (vətəni qorumaq), üç və daha artıq leksik mənalı sözdən ibarət olanlar mürəkkəb (vətən yolunda ölmək).
Feili birləşmələri tərkibi feillərlə qarışdırmaq olmaz. Belə ki, həm frazeoloji birləşmələr, həm də ol, et, bil, qıl tipli köməkçi feillərin köməyi ilə yaranan tərkibi feillər sərbəst söz birləşməsi hesab edilmir. Məsələn, oxuya bilmək, qulaq asmaq, adam olmaq tipli sözlər bir müstəqil məna daşıyır, mürəkkəb-tərkibi feil adlanır. Feili birləşmənin hər iki tərəfi müstəqil leksik mənaya malik olmalıdır.
Feili birləşmələrə cümlə təhlili zamanı tərkiblər deyərək onları əsas tərəfin ifadə vasitələri ilə adlandırırlar: məsdər tərkibi, feili sifət tərkibi, feili bağlama tərkibi. Əslində mahiyyətcə feili birləşmə ilə tərkibin heç bir fərqi yoxdur. Tərkib iki sözdən də, daha çox sözdən də ibarət ola bilər. “Tərkib” sğzü ilə “birləşmə” sözü sinonim ola bilər.
Məsdər tərkibləri
Məsdər tərkiblərinin əsas tərəfi məsdərlə ifadə olunur: evə getmək. Asılı tərəfi isə müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə oluna bilər: yaxşı oxumaq, beş almaq, aşağı düşmək.
Məsdər tərkiblərinin cümlədə rolu: Mübtəda olur (Onu görmək mənim xoşuma gəlmədi.), tamamlıq olur (Onu görməyi çox arzulamışam.), ismi xəbər olur (Mənim məqsədim onu görməkdir.), məqsəd zərfliyi olur (Onu görmək üçün kəndə getdim.).
Feili sifət tərkibləri
Əsas tərəfləri feili sifətlə ifadə olunmuş tərkiblərə feili sifət tərkibləri deyilir. Məsələn, dünəndən yatan. Asılı tərəfi isə müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə oluna bilər: bizə gələn, dünəndən gözlərini yummayan, gedəndə yatmış və s.
Feili sifət tərkiblərinə aid olan təyinedici sözlər də tərkib daxilinə qatılır. Məsələn, Bu yaz kəndə gələn (hansı?) qonaqlar kəndimizə valeh olacaqdır.
Feili sifət tərkiblərinin cümlədə rolu: Əsasən təyin olur (Dünən axşamdan görüləcək (hansı?) işlər bu günə niyə qalıb?), mübtəda olur (Mənim illərlə oxuduqlarım (nə?) mənə bəs edər.), tamamlıq olur (Sənin üzünə gülənləri (kimi?) tanı.), ismi xəbər olur (Bunlar sənin gördüklərindir (kimlərdir?).), səbəb zərfliyi olur (Atam dünən xəstələndiyi üçün (niyə?) mən gəlmədim.), tərzi-hərəkət zərfliyi olur (Bura birnəfəsə gəldiyin kimi də (necə?) qayıt.), miqdar zərfliyi olur (Bu çantana yerləşdirə bilyidin qədər (nə qədər?) yığ.).
Feili bağlama tərkibləri
Əsas tərəfi feili bağlamalarla ifadə olunan birləşmələrə feili bağlama tərkibləri deyilir: ölkəmizi görəndə. Asılı tərəfi müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə oluna bilər: səni görəndə, iki alanda, dərslərini oxumamış və s.
Feili bağlama tərkiblərinin cümlədə rolu: Feili bağlama məqsəd və yer zərfliyindən başqa zərfliyin bütün məna növləri vəzifəsində iştirak edə bilir: tərzi-hərəkət zərfliyi (Əlinin atası ilə danışa-danışa (necə?) getdi.), zaman zərfliyi (Yolun kənarı ilə qaçanda (nə vaxt?) adam yıxılmaz.), səbəb zərfliyi (O, pələngin vəhşi nəriltisindən qorxub (niyə?) heyvanxanaya gəlmədi.), miqdar zərfliyi (Biz mənim əllərim qabar olunca (nə qədər?) işlədik.).
Feili birləşmələr cümlənin feili xəbəri ola bilmir.
Feili birləşmələrin asılı tərəfləri də feillə ifadə oluna bilər: yeyib gedəndə, uzanaraq oxumaq, işləyəndə yorulan.
Tərkiblərin əsas tərəfi ilə əlaqəyə girən bütün sözlər tərkibin bir hissəsi sayılaraq bütövlükdə bir cümlə üzvü hesab olunur: Doğma torpağa getmək (nə?) mənim çoxdankı arzumdur.
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR