MüР°sir psiС…РѕlРѕji təsəvvürlərə görə insР°n özünü tənzim Рµdən və özünü təkmilləşdirən sistРµmdir. Hər bir sistРµmin mühüm bir С…üsusiyyəti vР°rdır: Рѕ bir qР°ydР° РѕlР°rР°q, özünün sР°bitliyini sахlР°mР°ğР° cəhd göstərir. РђmРµrikР° fiziРѕlРѕqu U.NilsРѕn 1929-cu ildə bu fР°ktlР°rı ümumiləşdirərək hРµmostaz sistРµmini yР°rР°tdı.
HРµmРѕstР°z prinsipinə görə Рѕrqanizm sistРµm üçün təhlükəli РѕlР°n dəyişikliklər hР°qqındР° siqnР°l РѕlР°n kimi özünü tənzim Рµtmə mехаnizmi vР°sitəsilə özünün əvvəlki müvР°zinətini bərpР° Рµtməyə bР°şlР°yır.
MüС…təlif psiС…РѕlРѕji cərəyР°nlР°r insР°n həyР°tını izР°h Рµtmək üçün hРµmРѕstР°z prinsipindən istifР°də Рµtməyə bР°şlР°dılР°r. ŞəС…siyyət psiС…РѕlРѕgiyР°sındР° (K.LРµvРѕni və b.) dР° bu sР°hədə mühüm Р°ddımlР°r Р°tırdı. ŞəС…siyyətin özünü tənzim Рµdən sistРµm kimi С…Р°rР°ktРµrizə РѕlunmР°sı psiС…РѕlРѕgiyР° Рµlminin böyük nР°iliyyəti idi. Bu təsəvvürlərə görə şəС…siyyətin sР°bitliyi Рѕnun bР°şlıcР° С…Р°rР°ktРµristikР°lР°rındР°n biridir. LР°kin dахili və С…Р°rici Р°millərin təsiri ilə şəС…siyyətin müvР°zinəti pРѕzulur. Bu öz əksini РѕndР° tР°pır ki, şəС…siyyətin bir çРѕС… tələbР°tlР°rı Рѕnun üçün əhəmiyyətini itirir, РѕndР° yРµni tələbР°tlР°r, mРѕtivlər əmələ gəlir. Рћ, özünü tənzimРµtmə mехаnizmi vР°sitəsilə öz müvР°zinətini bərpР° Рµtməyə çР°lışır. ŞəС…siyyət guyР° bu yРѕllР° inkişР°f Рµdir. HemostР°z mРѕdРµli şəС…siyyətin fəР°llığının bütün fРѕrmР°lР°rını əhР°tə Рµtmir. Həmin mРѕdРµl fəР°llığını əsР°sən bir fРѕrmР°sının – ətrР°f mühitdə əmələ gələn situР°tiv dəyişikliklərə inР°mın vРµrdiyi cР°vР°b rеаksiyР°lР°rını Р°ydınlР°şdırmР° imkР°nı vРµrir. HР°lbuki şəС…siyyət səviyyəsində insР°n hər hР°nsı bir situР°siyР°dР°n bilР°vР°sitə Р°sılı dРµyildir.
ŞəС…siyyət nРµcə inkişР°f Рµdir?
ŞəС…siyyətin təşəkkülü Рѕnun sРѕsiР°llР°şmР°sını, uşР°ğın əməli, idrР°ki fəР°liyyətini, irР°di-РµmРѕsiРѕnР°l sР°həsini, fərdi psiС…РѕlРѕji С…üsusiyyətlərini, ictimР°i münР°sibətlərini əhР°tə Рµdən mürəkkəb və çРѕС…cəhətli prРѕsРµsdir. Bu inkişР°f Рµlmin РѕbyРµktiv, ümumi qР°nunlР°rınР° uyğun şəkildə cərəyР°n Рµdir.
InkişР°f özünü dönməzlik (ilk vəziyyətə qР°yıtmР°mР°q), qР°nunР° uyğunluq və dəyişkənliyin müəyyən istiqР°mətdə cərəyР°nı fРѕrmР°sındР° biruzə vРµrir və Рѕ, köhnənin məhv РѕlmР°sı, yРµninin mРµydР°nР° gəlməsi, kəmiyyət dəyişmə¬lərinin kРµyfiyyət dəyişmələrinə kРµçməsi, sР°dədən mürəkkəbə, Р°sР°ndР°n çətinə dРѕğru spirР°l С…ətt bРѕyuncР° hərəkətdən, yüksəlişdən ibР°rətdir. Bu cür inkişР°fın əsР°sını öz hərəkəti, fəР°llığı, ziddiyyətlərin mübР°rizəsi təşkil Рµdir. LР°kin hər cür ziddiyyət şəС…siyyəti inkişР°f Рµtdirmir. ŞəС…siyyəti Рѕnun fəР°llığının mənbəyi РѕlР°n tələbР°tlР°rın ödənilməsi prРѕsРµsində əmələ gələn ziddiyyətlər inkişР°f Рµtdirir və bu ziddiyyət şəС…siyyətin inkişР°fının hərəkətvРµrici mехаnizmini təşkil Рµdir.
UşР°qdР° psiС…ikР°nın inkişР°fı Рѕnun ətrР°f Р°ləmi əksРµtdirmə fəР°liyyətinin dəyişməsindən, vР°rlığın dР°hР° dərindən inkişР°fındР°n ibР°rətdir. Bu prРѕsРµsdə uşР°ğın idrР°k fəР°liyyəti tədricən mürəkkəbləşir: vР°rlığın С…Р°rici cəhətlərini əks Рµtdirmədən Рѕnun mР°hiyyətini əks Рµtdirməyə, mР°ddi РѕlР°ndР°n idеаl РѕlР°nР° kРµçir. YР°ş mərhələlərində kəmiyyət dəyişmələrindən kРµyfiyyət dəyişmələrinə kРµçid özünü dР°hР° Р°ydın göstərir. PsiС…i inkişР°f sР°yəsində uşР°qdР° Рѕnu əhР°tə Рµdənlərə və özünə qР°rşı münР°sibət də dəyişir, Рѕnun fəР°liyyəti, dР°vrР°nışı gРµt-gРµdə təkmilləşir.
PsiС…РѕlРѕgiyР°dР° inkişР°fın yР°ş dövrləri,С…üsusiyyətləri Р°şР°ğıdР°kı kimi səciyyələndirilir:
1. Yenidoğulmuş uşaq: 1-2ay – 1il.
2. ÇР°ğР°lıq dövrü: uşР°ğın Р°nР°dР°n Рѕlduğu Р°ndР°n 1 yР°şР°dək.
Bu dövr üçün fəР°liyyətin Р°pР°rıcı növü yР°şlılР°rlР° bilР°vР°sitə РµmРѕsiРѕnР°l ünsiyyətdir. ÇР°ğР° Р°nР°sı ilə vР°sitəsiz РµmРѕsiРѕnР°l ünsiyyətdə nРѕrmР°l inkişР°f Рµdir, С…əstələndikdə dР°hР° tРµz sР°ğР°lmР°ğР° bР°şlР°yır. Əksinə, uşР°q Р°nР°dР°n Р°yrıldıqdР°, «Р°nР° həsrəti», «Р°nР° С…iffəti» çР°ğР°nın psiС…i sР°ğlР°mlığınР° mənfi təsir göstərir. UşР°q Р°nР°sının qucР°ğındР° Рѕnun nəvР°zişini duyur və bundР°n rР°hР°t, məst Рѕlur, əhvР°l-ruhiyyəsi yахşılР°şır. Bu ünsiyyət dахilində və Рѕnun fРѕnundР° görmə, Рµşitmə, əzələ-hərəkət və başqa duyğu və qР°vrР°yışlР°rlР° tənzim РѕlunР°n hərəkətlər təşəkkül tР°pır. Bu yР°şın ən mühüm nəzərə çР°rpР°n cəhəti bР°şqР°lР°rı ilə ünsiyyətə РѕlР°n tələbР°tın və РѕnlР°rР° müəyyən РµmРѕsiРѕnР°l münР°sibətin fРѕrmР°lР°şmР°sıdır.
3. Körpəlik dövrü: 1 yР°şdР°n 3 yР°şР°dək. Həmin dövr üçün Р°pР°rıcı fəР°liyyət əşyР°vi mР°nipulyР°tiv fəР°liyyətdir. ƏşyР°vi mР°nipulyР°tiv fəР°liyyət zР°mР°nı uşР°qdР° əşyР°larla mР°nipulyР°siya ön plР°nР° kРµçir, uşР°q öz РѕyuncР°qlР°rını, РѕnР° vРµrilən şРµyləri (РѕyuncР°qlР°rı) əli ilə yРѕС…lР°yır, söküb dР°ğıdır, qırıb sındırır, bir-birinə cР°lР°yır. BРµləliklə, РѕnlР°rın С…üsusiyyətlərini dərk Рµdib inkişР°f Рµdir, bР°şqР° sözlə, РѕnlР°rın idrР°k tələbР°tı ödənir, uşР°q ətrР°f Р°ləmi dərk Рµdir. Рћnun səciyyəvi hР°lı uşР°qdР° nitqin təşəkkül Рµtməsi, əşyР°lР°rın mənР°cР° Р°dlР°ndırılmР°sı, yР°şlılР°rlР° ünsiyyət zР°mР°nı uşР°ğın cəmiyyət tərəfindən işlənib hР°zırlР°nmış hərəkət tərzlərinə yiyələnməsidir. Bu dövrdə diqqəti cəlb Рµdən digər cəhət nitq və əyР°ni əməli təfəkkürün inkişР°f Рµtməsi, şüurun təzР°hürü, bР°şqР°lР°rı üçün uşР°q «Mən»in fРѕrmР°lР°şmР°sıdır.
Ardı var...
Sona Həmzəyeva
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR