E.ə. 18-12-ci əsrlərdə Kiçik Asiyada Hett adlı qədim dövlət mövcud olmuşdur. Bu e.ə. 20-19-cu əsrlərdə hettlər, hattilər və etnik qrupların təmsil olunduğu şəhər dövlətlərinin (Kanes, Hattuşinaş və s.) birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. E.ə. təqribən XVIII əsrdə Kussar padşahı Anittas Anadolunun bəzi vilayətlərini birləşdirmiş, e.ə. 17-ci əsrin əvvəllərində isə digər Hett sülaləsinin əsasını qoyan Labarna Hett dövlətinin ərazisini daha da genişləndirmişdir. E.ə. 17-ci əsrin ortalarında I Hattuşilis Kiçik Asiyanın cənub-şərq vilayətlərinin işğalını sona çatdıraraq, paytaxtı Hatuşaş şəhərinə köçürmüşdü. I Mursilis dövründə (e.ə. 17-ci əsrin sonunda) Hett dövlətinin hərbi qüdrəti ən yüksək səviyyəyə çatmışdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş bəzi maddi mədəniyyət nümunələri, Boğazgöydə (Hattuşa) tapılmış Hett hökmdarlarına məxsus yazılı sənədlər Hett mədəniyyətinə dair fikir söyləməyə imkan yaradır. Bu mədəniyyətin təşəkkülündə bəzi etnik qrupların təsirinin izləri də hiss olunur. Lakin Hett mədəniyyətində əsasən Hatt ənənələri üstünlük təşkil edir. Şumer-Akkad mədəniyyətinin bəzi cəhətləri də Hett mədəniyyətində öz əksini tapmışdır. Bir vaxtlar Hett aləmində prototürk etnik tayfalarının iştirakı haqqında fikirlər səslənsə də, çox təəssüf ki, Hett etnik və dil dünyası ciddi tədqiq olunmamışdır. Bildiyimiz kimi, Sarqon (2316-2261) və Naram-Suen (2236- 2200) Akkad sülaləsinin ən görkəmli nümayəndələri olmuşlar.
Onlarla bağlı rəvayətlər Hett ədəbiyyatında da öz əksini tapmışdır. Onu da qeyd edək ki, Şumer-Akkad ədəbiyyatının təsiri Hett ədəbiyyatının digər sahələrində də özünü göstərir. Eyni zamanda onların mixi yazı sistemindən hetlər də istifadə etmiş, hətta “Gilqamış haqqında dastan” Hett dilinə tərcümə olunmuşdur. Hetlər Şumer-Akkad yazılı nümunələrindən asan istifadə etmək üçün üçdilli lüğət Şumer-Akkad-Hett lüğəti də tərtib etmişdilər.
İlkin ədəbiyyat nümunələrindən sayılan III Hattuşilinin həyat və fəaliyyəti haqqında mətn dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Mətnin sonunda III Hattuşilinin belə bir müraciəti verilmişdir: “Gələcəkdə kim olursa olsun-oğlum, nəvəm yaxud da nəticəm hakimiyyətə irsən yiyələnərsə, qoy allahlar içərisində Samuxi şəhərinin ilahəsi İştara ehtiram göstərsin”. Buradan aydın olur ki, dini dünyagörüşü baxımından akkadlar da hetlər kimi İştar ilahəsinə sitayiş etmişlər.
Hett hökmdarlarının kitabələri və salnamələri də ilkin ədəbiyyat nümunələrindən hesab olunur. Buraya “Anitanın kitabəsi”, I Hattuşilin, I Suppiluliumun “Salnamələri” və s. daxildir.
Bütün qədim xalqların ictimai həyatında olduğu kimi, hetlərin də məişətində və ideologiyasında din və dini təsəvvürlər mühüm əhəmiyyət daşımışdır. Təbii ki, hetlərdə də çoxallahlılıq mövcud olmuş və allahların da əksər hissəsi Hatt mənşəli hesab edilmişlər. Arinna şəhərinin Günəş ilahəsi Vurusem, Səma tufan allahı və onun qadını Hett panteonunda baş allahlardan hesab olunur. Eyni zamanda, Hett panteonunda Hatt, Hurri, Akkad, Hind-Avropa (luvi, nesi, pala, Hind İran), prototürk və hələ də mənşəyi məlum olmayan etnos və xalqların dini baxışları da öz ifadəsini tapmışdır.
Hett dövlətinin hər bir vilayət və icmasında yerli ibadətgahlar olmuşdur. Allah və ilahələrə isə xüsusi ibadətgahlarda sitayiş edilmişdir. Dini təsəvvürlər kimi ibtidai insan cəmiyyətində ovsun (maqiya) da mövcud idi. Bildiyimiz kimi, ovsun ömürlük insan həyatına daxil olaraq ən qədim təfəkkür tərzini özündə hələ də saxlayır. Hetlərin ictimai-iqtisadi həyatına dərin nüfuz etmiş ovsun Hett ədəbiyyatında da müəyyən iz qoymuşdur. Hetlər həyatın müxtəlif sahələrində-ailə münasibətlərində, dolanışıq arzusunda, düşmənə nifrət, dosta uğur arzulamaqda ovsuna müraciət etmişlər.
Hetlərə qədərki memarlıq saxsı-gil qablar və əşyalar istehsalından ibarət olmuşdur. Yeni Hett padşahlığı dövründə isə artıq əzəmətli daş heykəllər yaradılmışdır. Belə maddi-mədəniyyət nümunələrini hökmdar saraylarında və yaxud qayalıqlarda hazırlayırdılar. Heykəllərin çoxu Hett hökmdarlarını təsvir edirdi. Hetlər maraqlı möhürlər də hazırlayırdılar. Dairəvi və yaxud dördbucaq şəklində olan bu möhürlərin üzərində hökmdar təsvirləri, kənarlarında isə heroqlif işarələri həkk olunurdu. Hett möhürləri həm forma, həm də məzmun baxımından şumer-akkad möhürlərindən fərqlənirdi.
Hetlərin spesifik və bənzərsiz mədəniyyəti digər Şərq xalqlarının da mədəniyyətinə öz təsirini göstərmişdir.
Sədaqət Məmmədova
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Kəsmikli tort (foto resept)
Qeyri-adi ayaqqabılar
Azərbaycanda daha iki nəfər koronavirusdan öldü: 148 yeni yoluxma
Pərvin Dinçərdən üz maskaları (2)
NAMAZ-VI Dərs-Azan və İqamə, Namazın fərzləri
Bakı metrosunun yeni qatarları gəldi
Süd sudan ucuzdur
Körpələrdə əmgək
"Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinin indiki mərhələsində Rusiyanın aktivliyi təsadüfi deyil"
Əriştə şorbası (foto-resept)
Günün ulduz falı - 21.02.2014
Vanqanın Gerçəkləşən PROQNOZLARI
Cüneyt Arkın oğulları ilə 40 il əvvəl və sonra - FOTO
Fransız dili- Dərs 14
2019-cu ilin dekorasiya modelləri
Xocalı faciəsi Avropa Parlamentində
Ədəbiyyatdan sınaq - 1
Məşhur aktyor evləndi-FOTO
Növbəli işləyənlərin beyni SÜRƏTLƏ QOCALIR?
Böyrəklərin funksiyalarını yaxşılaşdırmaq üçün təbii yollar
Hacıqabulda güclü yanğın olub, 180 Eldar şamı yanaraq məhv olub
ABŞ universitetlərində təhsil almaq istəyənlərə yeni xəbər
Bakıya 10 vaqonluq müasir qatar gətirildi - FOTO
Quru saçları nəmləndirən maska
Beren Saat bikinidə görüntüləndi - FOTO
Xocavəndin işğaldan azad olunan Daşbaşı kəndi - VİDEO
Dekolteli ziyafət paltarları
Avropa Şurası baş katibinin Azərbaycana səfəri təxirə salındı
Pərdə nümunələri
Namaz və onun qaydaları (4-cü hissə)
Dünya ŞOKda - Bu da gerçək əjdaha - VİDEO
Özcan Denizin xanımı gözəlliyi ilə diqqət çəkdi-FOTO
ÜST COVID-19-un üzərində qələbə üçün altı addımı sadaladı
QAT ermənilərin qatıldığı konfransı dağıtmağa cəhd etdi
Bu uşaq "r" hərfini deyə bilmədi də...
Hansı şərtlərdə evdə doğuş etmək olar?
Həyat - sınaqdır
114 yaşlı nənənin uzunömürlülük sirri
Azərbaycanda uşaqların SAYI AÇIQLANDI
"ATƏT MQ Qarabağ münaqişəsi tərəfləri arasında dialoqun davam etdirilməsində maraqlıdır"
Kakoslu toplar (foto resept)
İstirahət günü çimərliyə getmək istəyənlərə pis xəbər
İnsan beyni dəyişəcək, qazanc artacaq
Labioplastika - qadin genital orqanının estetik əməliyyatı haqqında
Dünyanın ən bahalı brendlərinin adları açıqlandı
Kartoflu qaraciyər
Avropada Windows phone zəiflədi
"Kuzenlerim" serialının aktyor və aktrisaları
Məşəl Heydər Əliyev Mərkəzində
Hava haqqında - 19.01.2014
- ŞƏRHLƏR