Alaçığın divarı boyu üzüyuxarı bir qarışqa özündən böyük yük daşıyırdı. Hərdən hamar yerə düşəndə ayağı sürüşür, bir az dayanıb sanki nəfəsini dərirdi, sonra yenə özünə həkk gəlirdi...
Teymur gözünü qarışqadan çəkmirdi. Sanki yaralarının ağrısını unutmuşdu. Əslinə qalsa, qolu daha ağrımırdı, daha doğrusu, sağ qolunu heç hiss etmirdi. Sağ ayağını tərpədəndə isə kəskin ağrıdan bağırmaq istəyirdi.
Bir neçə gün əvvəl Sistan qoşunu ilə döyüşdə ayağından və biləyindən ox yarası almış Teymuru sadiq silahdaşları Gərmsir vilayətinə gətirmişdilər. Artıq ikinci gün idi ki, o, alaçığından çıxmırdı. Girişin ağzında duran keşikçilər onun əmri ilə təbibdən başqa heç kimi içəri buraxmır, özləri də qorxudan girmirdilər. Hərdən içəridən inilti səsi kəsiləndə yavaşca keçəni aralayıb taxta uzanmış Teymura baxırdılar: "Birdən sərdar özünə qəsd eləyər".
Bu günlər ərzində sərkərdənin yaralarına məlhəm qoyan təbib "Yaram sağalacaqmı, yeriyə biləcəyəmmi?" soruşan Teymuru "İnşallah, hər şey yaxşı olar " deyə sakitləşdirirdi. Nəhayət, bu gün səhər o qorxa-qorxa sərdara dəhşətli həqiqəti söylədi: qolu işləməyəcək, ayağı axsayacaq.
Deməli, hər şey bitdi. Puç oldu o xülyalar - yenilməz sərkərdə, qüdrətli hökmdar olmaq arzusu. Harada görünüb ki, şikəst adam hökmdar olsun?! İran şahları oğul-uşaqlarını şikəst edirlər ki, onların yerini tutan olmasın. İndi sən gəl bir qol, bir ayaqla, Çingiz soyundan olmaya-olmaya hakimiyyət uğrunda mübarizə apar, ölkələr fəth elə! Şikəst sərkərdənin arxasınca hansı döyüşçü gedər?! İlahi, kimə lazımdır bu həyat?! Pərvərdigara, nə idi günahım, niyə bu oxları ürəyimə yönəltmədin?!
... Divardakı qarışqa yerində zarımaqdan yorulub sağa yönəldi. Bir qədər gedib dayandı. Yenə üzünü yuxarı çevirdi, bığcıqlarını ora-bura tərpədib yenidən yuxarı dırmanmağa başladı.
Görəsən nə var orada, yuxarıda, bu həşərat özünü belə həlak edir? Allah bilir, bəlkə də tanrı bütün canlıları elə yaradıb ki, hamısı yuxarıya, nəyinsə zirvəsinə çatmaq istəyir. Mən də istəyirdim...
Teymur 1336-cı ildə Amudərya ilə Sırdərya arasında yerləşən Mavəraünnəhrdə, Xacə İlqar deyilən bir kənddə dünyaya gəlmişdi. Atası Turğay, Barlas bəylərindən idi. Uşaq yaşlarından at çapmaqda, ox atmaqda mahir olan Teymur erkən gəncliyindən tayfalararası döyüşlərdə, hərbi yürüşlərdə iştirak etməyə başlamışdı. Çox illər sonra, fatehliyinin zirvəsinə çatan sərkərdə öz tərcümeyi-halında bu sözləri həkk etmişdi: "Mən on iki yaşımda ikən özümdə fövqəladə fərasət və əzəmət hiss etdim. On səkkiz yaşımda isə at çapmaq və ovçuluqda olan ustalıqlarım barədə düşünməyə başladım. Əksər vaxtımı Quran oxumaqda, şahmat oynamaqda və xüsusən at çapmaq məşğələlərində keçirirdim".
Teymurun cəsarətini və bacarığını görən bir neçə dəliqanlı onun başına yığışdı. Düşmən tayfalara qarşı hərb meydanına atılanda onun dəstəsində cəmi on adam vardı. Onlardan yeddisi atlı, üçü piyada idi. Sonra piyadalar bu kiçik dəstənin üç atını qaçırdılar. Kiçicik dəstə ilə qalan
Teymur düşmənlərinin hücumuna məruz qaldı. Onu əsir tutub zindana atdılar. Gənc Teymur 62 gün zindan həyatı yaşadı. Nəhayət, o, fürsət tapıb keşikçini öldürdü və azadlığa çıxdı.
Bu zamanlar monqol xanı Tuğluq Teymur Mavəraünnəhr üzərinə hücum edib bu varlı ölkəni ələ keçirmişdi. O, 25 yaşlı Teymuru Keş vilayətinə hakim təyin etdi. Monqolustana qayıdan Tuğluq Teymuru Mavəraünnəhrdə onun oğlu İlyas Xacə əvəz etdi.
Nüfuzlu bir türk əmirinin nəvəsi ilə evlənən Teymur İlyas Xacəyə qulluq etmək istəmədi. O, qayını Hüseynlə hərbi ittifaq bağladı. Bu ittifaq Mavəraünnəhrdə İlyas Xacəni devirə biləcək bir gücə malik idi. Qohumlar öz aralarında tez-tez ölkədə hakimiyyəti ələ keçirmək barədə danışırdılar. Ancaq bu arada Sistan döyüşü baş verdi.
Lənətə gəlmiş Sistan valisi! Məndən düşmənlərinə qarşı yardım istədi. Dedi ki, qalalarını azad etsəm, altı ay qoşunumu ərzaqla təmin edəcək. Sən demə, fikri başqa imiş, məni gücdən salıb məhv etmək istəyirmiş, Beş qalasını azad etdim, o isə mənə arxadan zərbə vurdu. Xain! Rəqibə inanmaq lazım deyil, onu əzmək lazımdır. Bax, bu qarışqa kimi.
Teymur bir azca dikəlib var gücü ilə divardakı qarışqaya tərəf üfürdü. Qarışqa yox oldu. Teymur taxtdan əyilib yerə nəzər saldı. Orada da həşəratı görmədi. Qarışqanın simasında sanki özünə həmdərd tapan sərdar elə bil bir az sakitləşdi. Bu neçə gün ərzində ilk dəfə mürgülədi,
... Nə qədər yatdığını özü də bilmirdi. Göz qapaqlarını açanda qarşısında kiçik qara bir nöqtənin tərpəndiyini gördü. Bir-iki dəfə gözünü açıb-yumdu və bir daha diqqətlə baxdı. Qarışqa divarda, həmin yerində idi və əvvəlki kimi üzüyuxarı dırmanırdı.
Nə inadkar məxluqdur bu. Düz yeri qoyub divara dırmanır. Bəlkə, belə lazımdı? Bəlkə, xoşbəxtlik zirvəyə çatmaqda deyil, ona can atmaqdadır? Bəlkə, yol daha çətin olduqca insan da bir o qədər xoşbəxt olur? Onda mən niyə zarıyıram?! Yəni bu qarışqa qədər də olmadım?! Böyük iş olub, ayağım axsayacaq! Guya ki, ölkələri qaça-qaça fəth edəcəkdim. Ağlım yerində, qüdrətimi itirməmişəm. Yaralanmış ayaqla Sistan qoşununu məğlub etdim... Yox, sevinməyin, düşmənlər. İndi üstünüzə Topal Teymur gəlir, O sizdən mərhəmət diləmir, lakin siz də ondan aman gözləməyin.
Teymur salamat qoluna dirsəklənib taxtda oturdu. Ağrılara baxmayaraq yaralı ayağını yavaş-yavaş taxtdan aşağı salladı. Ayağa qalxdı, ancaq yeriyə bilmədi. Bütün ətrafı lərzəyə gətirən bir səslə qışqırdı:
- Ey, kim var orada?
Çingiz nəslindən olmayan Teymur hakimiyyətə gəlir.
İki ay Gərmsirdə qalıb yaralarını sağaldan Teymur Bəlx dağlarına çəkilib silahdaşlarını başına yığdı. Bu dövrdə onun dəstəsində üç yüzdən artıq döyüşçü var idi. Mavəraünnəhr uğrunda İlyas Xacəyə qarşı mübarizə aparmaq üçün o yenidən qayını Hüseynlə birləşdi.
365-ci ildə indiki Daşkənd yaxınlığında tarixə Cəngi Loy adı ilə daxil olmuş bir döyüş baş verdi. Ilyas Xacənin qoşunu ilə Teymur və Hüseynin birləşmiş dəstələri qarşı-qarşıya gəldilər, Döyüşdən qabaq leysan yağışı yağmışdı. Atlar zarıyır, süvarilər müvazinətini itirib palçığa yıxılırdılar. ölümün gözünə dik baxmağa alışmış Teymur irəli atılaraq öz dəstəsini düşmənin içərilərinə doğru aparırdı. Lakin Hüseynin hərbi qüvvələri onun hücumunu dəstəkləmədi, yavaş-yavaş geri çəkilməyə başladı. Teymur bu döyüşdə az qala mühasirəyə düşəcəkdi. Yalnız öz şücaətinə və döyüş bacarığına görə o, silahdaşları ilə düşmənin əhatəsindən çıxıb Hüseynin dəstəsi ilə birləşə bildi. Qohumlar cənuba, Amudəryaya tərəf üz tutdular, çayı keçib yenidən Bəlx vilayətində köç saldılar,
Teymur qayını Hüseynin hərəkətindən narazılığını bir kəlmə ilə də büruzə vermədi. Lakin o, artıq başa düşmüşdü ki, dar ayaqda Hüseynə arxa çevirmək olmaz. Bu andan etibarən qohumların münasibətində soyuqluq yarandı.
Artıq İlyas Xacə üçün Səmərqəndə yol açıq idi. Lakin bu zaman monqol xanlarının hakimiyyətinə qarşı çıxan sərbadarlar Səmərqənd mədrəsəsinin tələbəsi Mövlanzadənin başçılığı ilə İlyas Xacəyə qarşı müqavimət göstərməyə qərar verdilər. Səmərqəndə yaxınlaşan monqol xanının ordusu sərbadarların qurduğı tələyə düşdü və böyük itki verərək geri çəkildi,
1366-cı ilin yazında qoşunla Səmərqəndə yaxınlaşan Teymur və Hüseyn şəhər ətrafında düşərgə salıb sərbadarlara elçi göndərdilər və görüşmək istədiklərini bildirdilər. Görüş zamanı onlar sərbadarların qəhrəmanlığını təriflədilər və onların şərəfinə ziyafət verdilər. Lakin ertəsi gün Hüseynin əmri ilə sərbadarların başçıları tutulub qətlə yetirildi. Mövlanzadəyə qahmar çıxan Teymur yalnız onun azad buraxılmasına nail oldu.
Beləliklə, Teymur və Hüseyn Səmərqəndi tutub şəhərə sahib oldular. Lakin qohumların münasibətləri gün-gündən pisləşirdi. O dövrdə bəylər, xanlar arasında olan çəkişmələr artıq hamını - torpaq sahiblərini, tacirləri, ruhaniləri bezdirmişdi. Teymur bunu yaxşı başa düşür, onları inandırırdı ki, hakimiyyət başına gəlsə, bütün ölkəni birləşdirəcək və hərci-mərciliyə son qoyacaq. Bütün bunlara görə Mavəraünnəhrdə Teymurun nüfuzu daha güclü idi və əgər istəsəydi, o, ölkənin hakimi ola bilərdi. Lakin Çingiz xanın soyundan olmadığına görə Teymur hökmdar taxtına əyləşməyə tələsmirdi. Buna görə də o, taxta həmin soydan olan Soyurqatmış xanı çıxardı.
Teymurun arvadı öldükdən sonra onun Hüseynlə münasibətləri artıq düşmənçiliyə çevrilmişdi. Zəkalı və tədbirli Teymurun nüfuzunu qəbul etməyən və ona paxıllıq edən Hüseyn Bəlx qalasına köçdü, xəzinəsini bura gətirdi və qalanı möhkəmləndirməyə başladı. Bunun nə demək olduğunu başa düşən Teymur artıq Hüseynin güclənməsini gözləyə bilməzdi. 1370-ci ildə öz qoşunu ilə Bəlx şəhərini mühasirəyə alan Teymur böyük itki hesabına olsa da, qalanı ələ keçirdi. Onun müttəfiqi Keyxosrov Hüseyni öldürdü. Teymur Hüseynin xəzinəsinə sahib oldu və döyüşçülərinə şəhəri talamağa icazə verdi. Tarixçilərin yazdığına görə döyüş qabağı məkkəli üləma Seyid Bərkə bu savaşın Teymur üçün uğurlu olacağını demiş və ona öz əli ilə hakimiyyət rəmzi olan təbil və bayraq vermişdi.
1370-ci il aprelin 9-da Bəlxdə toplanan türk minbaşılarının və tümən başçılarının qurultayında Teymur türk ənənələri ilə ağ keçə üzərində yuxarıya qaldırıldı və üləma Seyid Bərkənin oxuduğu duadan sonra Mavəraünnəhr ölkəsinin əmiri elan edildi. Əmir Teymur Səmərqənd şəhərini özünə paytaxt seçdi. O, dərhal uzun müddətdən bəri tamamilə dağıdılmış ölkədə quruculuq işlərinə başladı və tez bir zamanda nizam-intizamı və asayişi bərpa etdi.
Teymur Çingiz xan nəslindən olmadığına görə "xan" titulu daşıya bilməzdi, buna görə də Əmir Teymur olaraq qaldı.
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR