Maddi varlığın əlamətini, keyfiyyətini bildirən sözlərə sifət deyilir.
Sifət yanaşma yolu ilə əşya adı bildirən sözlərlə bağlı olur. Dərəcə əlamətləri var, isimləşərək kəmiyyət, mənsubiyyət və hal şəkilçiləri qəbul edir.Əlamət, keyfiyyət məzmunu ilə yanaşı maddi varlıq və əşya məzmunu da qazana bilir, cümlənin mübtəda və tamamlığı olur. Fellərlə əlaqələnərək zərfləşir və zərflik vəzifəsində işlənir. Əsas sintaktik vəzifəsi təyindir. Sifətin əsas xüsusiyyəti onun cümlə daxilində bir isimlə yanaşı işlənməsidir.
Əlamət və keyfiyyət anlayışlarını da ayırmaq lazımdır. Əlamət əşyanın zahiri görünüşü, forması ilə bağlıdır: uzun, qısa, hündür, böyük, balaca, qara, sarı və s.
Keyfiyyət əşyanın məzmunu, mahiyyəti, daxili aləmi ilə bağlıdır: acı, şirin, turş, dadsız və s. Qara gavalı dedikdə gavalının əlaməti, turş gavalı dedikdə isə keyfiyyəti nəzərdə tutulur.
Əlamət bildirən sifətləri üç qrupa ayırmaq olar.
1) Rəng bildirənlər: sarı, qırmızı, qara və s.
2) İnsanın və başqa canlı-cansız əşyaların zahiri, cismani xüsusiyyətlərini bildirənlər: lal, kor, çolaq, əlil və s.
3) Həcm, ölçü bildirənlər: böyük, balaca, qısa, uzun və s.
Keyfiyyət bildirən sifətləri bir neçə qrupa ayırmaq olar.
1) Dadbilmə, eşitmə, duyğu, lamisə duyğuları ilə hiss edilə bilən keyfiyyətlər: acı, şirin, ist,soyuq, ağır və s.
2) Xasiyyət, psixoloji vərdiş və vəziyət bildirənlər: ağıllı, dəli, başıxarab, axmaq, əsəbi, acıqlı və s.
3) Ümumi keyfiyyət, hal-vəziyyət bildirənlər: yaxşı, pis, yaman, xoşbəxt, bədbəxt və s.
Morfoloji əlamətinə görə sifətlər sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur. Dərəcə kateqotiyasına malik olur.
Sintaktik vəzifəsinə görə sifətlər cümlədə əsasən təyin olur: Sanki qaranlıq dünyanın açarları onun əlindədir.
Sifət xəbər vəzifəsində işlənir: Bu kitab maraqlıdır.
Sifətlər necə? nə cür? Hansı? suallarına cavab verir.
Sifətin quruluşca növləri.
Sifətlər sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur.
Sadə sifətlər. Dilimizin lüğət tərkibinə daxil olan sifətlərin böyük əksəriyyəti sadə olur. Sadə sifətlər vahid morfemdən ibarət olur. Məsələn: ağ, qara, hündür, uca, şirin, acı və s.
Düzəltmə sifətlər. Düzəltmə sifətlər sözlərin kökünə və ya əsasına şəkilçilər artırmaqla düzəlir. Əsasən isim və feldən əmələ gəlir.
Sifət düzəldən şəkilçilər bunlardır:
-lı4 : ordenli, duzlu, məzəli və s.
-sız4 : duzsuz, gülsüz, şübhəsiz, qorxusuz və s.
-kı4 : Bu sifətlər zaman zərflərinə artırılaraq zaman mənalı sifətlər düzəldir. Dünənki, bugünkü, sabahkı, bayaqkı və s. Bu şəkilçi yerlik halın şəkilçisi ilə birlikdə yer və zaman mənalı sifətlər düzəldir.: şəhərdəki, kənddəki, ocaqdakı və s.
-cıl4 : ölümcül, yuxucul, siyasətcil və s.
-lıq4 : aylıq, illik, rüblük, mənlik, sənlik, həftəlik və s.
-ı4 : narıncı, badımcanı, limoni, gümüşü və s.
Qeyri-məhsuldar şəkilçilər:
-sal4 : qumsal, duyğusal, rəqəmsal
-sul : yoxsul
-c : anac (toyuq)
-man : qocaman
-lam : sağlam
-ş : geniş, eniş, yoxuş
-ca : balaca, yaxşıca, gözəlcə
Fellərdən sifət düzəldən şəkilçilər.
-ıcı4 : qırıcı, qovucu, verici və s.
-qın ,-kin, -qun, -kün ; -ğın, -gin, ğun, gün : I qrup şəkilçilər kar, II qrup şəkilçilər isə cingiltili samitlə bitən fellərə artırılaraq hal-vəziyət, keyfiyyət düzəldən şəkilçilər düzəldir. Məsələn: tutqun, kəskin, yorğun, dolğun və s.
-ıq, -k : açıq, sönük, yanıq, qırıq və s.
-aq: bu şəkilçi –ıq şəkilçisinin açıqsaitli variantıdır.ürkək, kövrək və s.
-ağan, -əyən : ağlağan, güləyən, qaçağan, və s.
-ınc4 : qorxunc, ürkünc, gülünc və s. Qısqanc, iyrənc sözlərindəki –c şəkilçisi də -ınc şəkilçisinin qalığıdır.
-caq, -cək : utancaq, ərincək, yelləncək və s.
-ar2 : yanar, ağlar, gülər, axar və s.
-maz2 : axmaz, ağlamaz, gülməz, yanmaz
-ma2 : yanma, donma, axma, burma və s.
Daha az məhsuldarlığı olan şəkilçilər:
-əri : gedəri, köçəri
-qan : çalışqan
- ri : əyri
- ım : qıvrım.
Ön şəkilçilər bunlardır: bi, na, ba, la. Bu şəkilçilər ba şəkilçisindən başqa hamısı –sız şəkilçisinə uyğun gəlir. Binamus-namussuz, nainsaf-insafsız, laməkan-məkansız
Ba şəkilçisi isə -lı şəkilçisinə uyğun gəlir: baməzə-məzəli, basəfa-səfalı və s.
Alınma –i şəkilçisi sözlərə qoşulduqda bir əşyaya hadisəyə və s. məxsuslusq bildirən sifət yaradır. Məsələn: inqilabi, mənəvi, elmi, mülki, zahiri, daxili və s.
Qeyd: həqiqət, təbiət sözlərindəki -ət düşür. Həqiqət-həqiqi, təbiət-təbii
Ərəb dilindən alınmış –dar, fars dilindən alınmış –kar, -baz, -pərvər, -pəsənd şəkilçiləri də sözlərə qoşularaq sifət düzəldir.
Rus və avropa xalqlaının dlindən alınmış bir sıra sifət düzəldən şəkilçilər də var. Bir neçəsi ön şəkilçilərdir.
anti: antifaşist
a: anormal
Son şəkilçilər:
-iv : obyektiv
-loji: bioloji
-tik: sistematik
-ist : idealist, materialist
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Şəkidə böyük inzibati kompleks tikilir
"Rembo" görüntüsü ilə sevənlərini MƏYUS ETDİ-FOTO
Üç yaşınadək uşağı olanlara ŞAD XƏBƏR
Rəssamlıqdan bezən rəssam
Azərbaycanda maaş kreditə tutula bilərmi?
Daha bir ölkə sərhədlərini turistlərin üzünə açdı
Hər şeyin balacası
36 yaşını Maldivdə qeyd etdi-FOTO
Qurama (Dərs I)
Qışda böyrəkləri necə qorumalı?
Demet Özdemir hər kəsi TƏƏCCÜBLƏNDİRDİ
Qız Qalasında “Bakı-2015”lə bağlı şou
Qadın döyüşçülər belə hazırlanır
Övladınıza ad qoyarkən düşündünüzmü?
Suriyada törədilən terror aktlarında 100 nəfər həlak oldu
Şirin rolla (foto resept)
Azərbaycanda koronavirusdan 5 nəfər öldü: 168 yeni yoluxma - RƏSMİ
Azərbaycanda karantin yenidən sərtləşdirilir - RƏSMİ
Azərbaycanda 4 kənddə işləyənlərin maaşları artırıldı
Erməni politoloq: "Azərbaycan bizdən güclüdür"
Bir öskürək 35 min dollara başa gəldi - FOTO/VİDEO
Uşağa yod çəkərkən diqqətli olun! - PEDİATR Xəbərdarlığı
İştahı azaldan bitkilər
Üç gün ərzində Ermənistana neçə rusiyalı sülhməramlı gəlib? - VİDEO
Bu gün bir əsrdə 14 dəfə baş verəcək hadisə yaşanacaq
Yeni ixtira telefonu bir neçə saniyəyə şarj etməyə imkan verəcək
Sibel Can İlker Koçu məhkəməyə verdi
Məşhur serialda yenilik-FOTO
Bakıda sürücülər və piyadalar üçün yeni xəbər
"Paleo-xəritə"
Hindistan qozlu şokoladlı tort (foto resept)
MN: Ermənistana məxsus “Su-25” təyyarəsinin vurulması erməni hərbi təbliğat maşınının növbəti fantaziyasıdır
Filippində "Yer gözəli" müsabiqəsi start verdi-FOTO
Muğam Mərkəzində “Natiq” ritm qrupunun konserti keçiriləcək
18 milyon izləyicisi olan sürücü-FOTO
Dəbli koftalar
Bu gün işğaldan azad olunan Ağdama komendant təyin edildi - RƏSMİ
Ananas tortu (foto resept)
Unutqanlıq nədir?
Miqdarına görə ölümə səbəb olan ərzaqlar
Günün qoroskopu: arzularınızdan birinin reallaşmasına çox az qalıb
Saçlarımız üçün şampun hazırlayaq
Biri birindən gözəl xalçalar
Məşhur aktrisanın toyu oldu-FOTO
Qubadlını artilleriya atəşinə tutan düşmənə cavab atəşi açılıb - RƏSMİ
Google Glass dirçəlir
25 ildən sonra "Barsa" "Kral"ın rekordunu vurdu
O kişilərin bəxti gətirdi
Azərbaycanda daha 125 nəfər koronavirusdan sağaldı
Qar altında qalan şəxs 10 saat sonra xilas edildi
- ŞƏRHLƏR