Etiraf edim ki, rus ədəbiyyatı, xüsusilə də Dostayevski çətin dili, mücarrad anlayışları və sentimentallığıa qapılmaları ucbatından bir elə də diqqətimi çəkmir. Hətta, bu əsərə başlayanda tez-tez peşmanlıq hiss edirdim. Yəqin ki, elə bu səbəblərdən əsərinin yarısına kimi güclə, sürünə-sürünə gəlmişdim. Yarısından sonrası isə, necə deyərlər bir nəfəsə bitdi.
Bu əsər Dostayevskinin şahəsəri adlanır və öz dövründə bir o qədər anlaşılmasa da, sonralar bir çox yazarın ilham mənbəyi və Ziqmunt Fredin psixoanaliz araşdırmalarının dayaq nöqtəsi olmuşdur. Əslində, bu o qədər də təəccüblü deyil, əsər “ailə”, “cəmiyyət”, “din”, “ehtiras”, “hərislik” və sairə mövzulara toxunub, bir növ onları mücərrad şəkildə qarşımıza sərir. Belə ki, əsərin hər bir hissəsi ayrılıqda bunlardan birini xırdalayır, çeşidləyir və canlı-qanlı halı ilə nümayiş etdirir. Bu səbəbdən, niyə belə yüksək qiymətləndirildiyini anlamaq çətin deyil. Qısaca haqqında danışsaq: Fyodor Karamazov kef düşkünü, yaltaq və əxlaqı dəyərləri öz xeyrinə görə dəyişə bilən bir insandır. Sırf drhoması üçün evləndiyi qadından 1, o qadın qaçıb öldükdən sonra evləndiyi ikinci “qızdırmalı” qadından 2 oğlu və böyük ehtimalla, qəsəbənin dəlisi sayılan Smerdyaşçaya (rus: iylənmiş)dan bir qeyri-qanunu oğlu vardır. Bu şəhvət düşkünü adam övladları ilə heç maraqlanmadığı kimi, əlindən gəldiyi qədər onlara düşən miras payını qəsb etməyə çalışır. Böyük oğlu Dmitri- Mitya ilə də aralarında bu mövzu və ikisinin də Qruşenka adlı yüngül qadına aşiq olması üstündə mübahisələr yaranır. Hətta, bu mübahisələr atanın ölümü ilə nəticələnir. Hadisələr, bu adamın oğulları – Karamazovlar ətrafında cərayan edir. Əsərin obrazları da öz-özlüyündə bir o qədər unikal olsa da, ondan daha çox təbii, hətta “doğma”dır. Həyatımızın hər anında görə biləcəyimiz insan tiplərinin ruslaşmış formalarıdır. Belə ki, əslində bütün hadisələrin başladcısı olan Fyodor Karamazov, əxlaqı dəyərləri olmayan, öz xeyri üçün istənilən rola bürünüb, istənilən adama yaltaqlıq edən bir adamdır. Din, əxlaq və vicdan anlayışlarından tamamilə azad olan bu insan, yalnızca öz ehtirası üçün yaşayır. Pul hərisliyi isə, sadəcə bu ehtirasın təmin edilməsi üçün lazım olan bir şeydir. Dmitri Karamazov – ya da, bilinən adı ilə Mitya, Karamazovların lənəti olan əhlikeflikdən qurtula bilməyən, amma, bir o qədər də özünə məxsus əxlaq anlayışı olan insandır. Hətta, çox sevdiyi ögey qardaşı Aleksey onun vicdanıdır. Belə ki, ən ağır vəziyyətdə belə onunçün özü haqqındaki fikiri maraqlı olan, həttta, həyatı əhəmiyyət kəsb edən tək insan Aleksey – Alyoşa idi. İvan Karamazov, bəlkə də anasında ona miras qalan xəstəliklə, kəskin zəkası arasında ilişib-qalmış biridir. Hadisələrə daha çox müşahidəçi olmağı seçən bu adamın olduqca dərin fikirləri var. Hətta, bəlkə də ögey qardaşı olan Smerdyakov belə onu örnək aldığını iddia edir. Əslində, ailəsi ilə heç bir bağı olmayan bu insanın qaranlıq vicdan anlayışı var. Alyoşa, Karamazov soyadına layiq olmayacaq biridir. Istər uşaqlıqda dua edən anasının, istər gəncliyində Zoisima babanın təsiri ilə fövqalədə bir saflığa malikdir. Insanların əməllərindəki pisliyi ya bilərək, ya da bilməyərək görmür. Qardaşlarını doğma biri kimi yox, bütün insanları sevdiyi kimi sevən, onlara acıyan bu gəncin davranışları haminin diqqətini çəkir. Kimisi riqqətlə, kimisi də rişxəndlə ona etiqad edir. Lakin, onu real bir insana çevirən inamsızlıq, açıqsözlülük və bəzən yalan demək kimi xüsusiyyətləri vardır.
Smerdyakov, məncə əsərin ən sirli obrazıdı. Nəyi sevdiyi, nəyə inandığı, nəyə nifrət etdiyi və nə düşündüyü haqqında heç bir işarə yoxdur. Gah Fyodoru, gah da İvanı təqlid edən bu obraz hadisələrə müdaxilə edən gözəgörünməz qüvvədir. Katerina – Katya, əsərin bütün qadınlarını onun timsalında təhqiq etmək olar. Katerina, özünə əzab verməkdən həzz alan bir obrazdı. Hadisələrin baş rolunda özünü görmək üçün – bəzən bir qurban, bəzən də bir cəllad kimi – etməyəcəyi bir şey yoxdur. Karamazov ailəsi isə, onun üçün ələkeçməz fürsətdir. Istər Mitya, istər İvan, hətta, Alyoşa belə orta əsirlərə xas olan “əzab çəkən obraz” aililiyinə çatması üçün sadəcə bir vasitədir. Xanım Hohlova (rus əlifbasında “h” hərfi olmadığı üçün, böyük ehtimalla adı Xoxlovadır) belə, əzab çəkən obrazı oynamaqdan həzz alsa da, Katerinadan fərqli olaraq, o hadisələri yaratmır və ya özünü hadisələrə bir növ zorla əlavə etmir, sadəcə var olan ən cılız məsələni faciəyə çevirir. Əsərin ən fərqli qadın obrazı Qruşenka isə, gözəl bir qadındır. Gəncliyində bir Polşalı tərəfindən aldalılıb. Bütün yaralı olan, lakin , eyni zamanda gözəlliyinin fərqində olan qadınlar kimi, o da gözəlliyindən istifadə edir. Bunun üçün başqalarının nə deməsi vecinə belə deyil, çünki, tək gözəlliyi ilə yox, ağlı ilə də cavablarını verə bilir.
Əsərin ən maraqlı hissəsi, sonudur. Belə ağır bir mövzu və uzun ovbrazlarının daxili aləmloərinin nümayişindən sonra, bundan daha maraqlı bir son düşünə bilmirəm. Bəlkə də, Dostayevskinin dühası elə burada işə düşür. Ba. Obrazdan əlavə, yan obrazlarının da fərqliliyi ilə diqqəti çəkən bu əsəri oxumağa hər kəsə tövsiyə edirəm. obrazların dili ilə bir çox milli, dini və dövlət məsələləri sorğulanır, inandığımız əxlaq anlayışı və sarsılmaz qan bağları sual altına qoyulur. Bütün bunları nəzər aldıqda, bu əsər mütləq oxunmalıdır. Bəlkə də mahiyyətini illər sonra dərk edəcəyik, bəlkə də heç vaxt anlamayacağıq. Lakin, beynimizdə, kitabxanamızda və qəlbimizdə mütləq yeri olmalı əsərlərdəndir. Xoş mütailələr!
Cəmilə Məmmədli
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR