Morfologiya
Morfologiya cümədə sözlərin dəyişməsi,müxtəlif şəkillərə düşməsi qaydalarını öyrənir. (yunanca morphe-forma,qəlib, logos-elm,təlim deməkdir.
Morfologiyanın əsas obyekti sözdür. Morfologiya sözlərin qrammatik xüsusiyyətlərini öyrənir.
Söz həm morfologiyada, həm də leksikologiyada tədqiq edilir. Leksikologiyada sözlərin xüsusiyyətləri, leksik mənası, mənşəyi və s öyrənilir. Morfologiyada isə sözün qanunauyğunluqları, bütöv söz qrupları və onların dəyişmə xüsusiyyətləri öyrənilir.
Müasir dildən bəhs edən morfologiyada müstəqil işlənən söz və şəkilçilər öyrədilir. Morfologiyanın mühüm problemləri içərisində sözün tərkibi və quruluşu məsələləri mühüm yer tutur.
Sözün tərkibi və quruluşu: Sözün tərkibi anlayışına səslər, hecalar, vurğu, sözün kökü və şəkilçilər daxildir. Səslər və hecalar ayrılıqda məna ifadə etmir. Bunlar yalnız söz şəklində birləşdikdə məna kəsb edir. Buna görə də səslər və hecalar dilin maddi materialı olub, danışıq səslərindən bəhs edən Fonetika şöbəsində öyrənilir.
Söz kökləri və şəkilçilər isə mənalı vahidlərdir. Sözdəki ən kiçik mənalı vahidlərə morfem deyilir. Məsələn bəstəçilik sözünün tərkibində:
b-ə-s-t-ə-ç-i-l-i-k -10 səs
bəs-tə-çi-lik - 4 heca
bəstə-çi-lik -3 morfem vardır.
Morfemlər səslər və hecalarda fərqli olaraq məna bildirir. Bəstə- mahnı bəstələmək, yaratmaq mənasında, -çi leksik şəkilçi olub yeni söz yaranmasına xidmət edir. Bəstəçi- bəstələyən adam mənasında, -lik leksik şəkilçi olub yeni söz yaradır. Bəstəçilik- sənət mənasında işlədilir.
Morfemlər iki yerə ayrılır: kök morfemlər və köməkçi morfemlər. Kök morfemlər sözün yeni morfemlərə ayrıla bilməyən əsas hissəsinə deyilir. Həm leksik, həm də qrammatik mənaya malik olur. Köməkçi morfemlərə isə şəkilçilər, qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar, modal söz, nida və s. aiddir. Şəkilçilər sadəcə qrammatik mənaya malik olur.
Quruluşuna görə sözləri aşağıdakı kimi ayırmaq olar:
a) Söz yalnız bir kökdən ibarət olur: yaz, oxu, gör, bil, say və s.-bunlar sadə sözlər adlanır.
b) Söz kökdən və qrammatik-leksik şəkilçidən ibarət olur: gül-dan, gözəl-ləş, pay-laş, dəmir-çi, sür-ücü-lük, sürün-dür-mə-çi-lik və.s –bunlar düzəltmə sözlər adlanır.
c) Söz iki sözün birləşməsindən ibarət olur: ağac-dələn, günə-baxan, uzun-sifət, bağa-yarpağı və s. –bunlar mürəkkəb sözlər adlanır.
Sözün müstəqil mənaya malik olan,ayrılıqda işlənə bilən və dəyişməyən hissəsinə kök deyilir.
Söz kökünün azərbaycan dilində bir sıra xüsusiyyətləri var:
1)kök sözün müstəqil leksik mənaya malik hissəsidir.
2)kök sözün əsasını təşkil edir.
3)söz kökü şəkilçilərdən ayrı işlənə bilir.
4)bir kök müxtəlif şəkilçilər qəbul edə bilir.
5)azərbaycan dilində (həmçinin bütün türk dillərində) sözün kökü sabit olur və dəyişmir.Amma bəzən söz kökləri türk dillərində sabit olsa da qismən dəyişə bilir. Məsələn: dilimizdə yüksə, uza, kiçi sözləri yoxdur. Amma bu köklərdə iki söz düzəlir: yüksəl-yüksək; uzan-uzat; kiçil-kiçik və s.
Şəkilçilər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir.
1)müstəqil leksik məna ifadə edə bilmir.
2) sözdən ayrı işlənmir.
3) yalnız qrammatik mənaya malik olur.
4) söz kökünün tələbi ilə variantlaşır.
Sözlərin ayrılıqda işlənməyən, müstəqil lüğəvi mənaya malik olmayan, söz kökünə artırılarkən yeni mənalı söz düzəldən və ya sözlər arasında əlaqə yaradan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Şəkilçilər özləri də morfoloji xüsusiyyətinə görə fərqlənir:
a) Yeni sözlər yaradan şəkilçilər (sözdüzəldici və ya leksik şəkilçilər)- göz-gözlük, dəmir-dəmirçi, mal-maldar, gül-gülçü və s.
b) Sözlər arsında əlaqə yaradan şəkilçilər (sözdəyişdirici və ya qrammatik şəkilçilər)- ismin hal, mənsubiyyət, felin şəxs şəkilçiləri buraya daxildir. Məsələn: "tələbənin kitabı" birləşməsində tələbə sözün kökü, -n- bitişdirici samit, -in isə yiyəlik hal şəkilçisidir. Kitab sözün kökü, -ı mənsubiyyət şəkilçisidir.
Sözün leksik məna ifadə edən hissəsi əsas hissə adlanır. Yəni qrammatik şəkilçiləri çıxmaqla yerdə qalan hissə əsas hissədir.
Azərbaycan dilində şəkilçilər əsasən sözün sonuna atılır. Lakin bir sıra alınma şəkilçilər bu qaydanı pozur. Ümumiyyətlə dünya dillərində şəkilçilər işlənmə yeinə görə üç qrupa bölünür:
1) Ön şəkilçilər. (prefikslər) – Alınma şəkilçilərdir. Məsələn: a-normal, bi-qeyrət, na-ümid,anti-faşist,bi-tərəf və s.
2) İç şəkilçilər (infiks) – Flektiv dillərə aiddir. Daxili fleksiya ilə söz köklərinin dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn: Məhəmməd – Əhməd, Mahmud – Həmid
3) Son şəkilçilər (suffikslər) – Azərbaycan dilinin özünə məxsus şəkilçiləridir. Məsələn: su-çu, gül-dan, bağ-ban, güllə-lə-mək, boyun-la-maq və s. Suffikslər içərisində alınma şəkilçilər də vardır.Məsələn: insan-i, inqilab-i, tərbiyə-vi, ailə-vi, ənənə-vi və s.
Bu günlük də bu qədər. Növbəti dərs İnşallah nitq hissələri haqqında olacaq.
Bu dərsdə öyrəndiklərimiz : morfem, sözün kökü, sözün əsas hissəsi, şəkilçilər, sadə sözlər, düzəltmə sözlər mürəkkəb sözlər.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Şon Konneri 6 mərtəbəli villasını rekord məbləğə satır
Sevgini tapmaq üçün 6 addım + 2 Bonus
Mehmet Ali 235 gün sonra evə buraxıldı
Biometrik bazar böyüyür
Aleyna Tilkinin bacısı aktrisalığa başladı-FOTO
Mikrobların düşməni
Bakıda yaşayış binasına ilan daraşıb -FOTO
Ramazanda qidalanma xətaları
Nazir orta məktəblərdəki kompüterlərin internetə qoşulmamasından danışdı.
BÜRCLƏR bizə nə vəd edir?-19 yanvar
Anna və Lusiyə bu dəfə də qanun "YOX" dedi-FOTO
Geyim seçərkən etdiyimiz səhvlər
Uşaqlarda yerini islatma
Ermənilər cəbhə xəttində gərginlik yaratmağa davam edirlər
İran Azərbaycanın ədalətli mövqeyini dəstəkləyir
Məşhur Azərbaycan kəndi təlaş içərisində: nə vurmaq olur, nə də qaçmaq
Duyğu Çağatar Ulusoyun evinə köçdü-FOTO
AFFA tərəddüd etdi, Moldovanın yolu açıldı
Eurovision-2019-un sloqanı məlum oldu
23 avqust-Fizuli və Cəbrayıl Rayonlarının işğalı günüdür!
Sentyabrın 30-dək qüvvədə olan qadağalar - Siyahı
Pekində 42 illik rekord yeniləndi
ABŞ Rusiyaya maliyyə yardımını dayandırıb
Evdə hazırlanan konservlər “ölüm” gətirməsin
0-2 yaş arası uşaq psixologiyası
Beyons Cəlaləddin Rumi haqda film çəkəcək
Memarlığın mükəmməliyi
Ali məktəblərin vakant yerlərinə tələbə qəbulunun nəticələri bu gün açıqlanır
Azərbaycanda ipoteka kreditlərinin 20 faizdən çoxu güzəştli əsasda verilib
İyun ayının qalibləri!
Kıvanç Tatlıtuğa ağır itki
Türkiyədə İŞİD hesabatı: Azərbayacan ilk beşlikdə
Wi-Fi-dan 100 dəfə sürətli Li-Fi
Bill Geyts yenə təəccübləndirdi-FOTO
Tərəvəzli qəhvə ilə arıqlama
HAVA necə olacaq?-16 dekabr
Hazal Kayanın toy DƏVƏTNAMƏLƏRİ-FOTO
Mehriban Əliyevadan yeni “Instagram” paylaşımı
BNA sürücü və sərnişinlərə müraciət etdi
Ərdoğandan ermənilərə sillə
Oğlan uşaqlarının saçlarını uzatmayın-SƏBƏB
İlham Əliyev: “Biz döyüş meydanında nə ediriksə, özümüz edirik”
Yayın dəbi
“Aşura”da qanvermə necə təşkil olunacaq? - AÇIQLAMA
Beyrutda fövqəladə vəziyyət rejiminin müddəti uzadıldı
Dəmir tellərdən hazırlanmış heykəllər
Psixozun gecə "həyatı"
Qida infeksiyasından qoruyan ədviyyat
100 min uşaqdan biri kisədə doğulur-FOTO
Sərhəd Qoşunlarının peşə bayramıdır
- ŞƏRHLƏR