Morfologiya
Morfologiya cümədə sözlərin dəyişməsi,müxtəlif şəkillərə düşməsi qaydalarını öyrənir. (yunanca morphe-forma,qəlib, logos-elm,təlim deməkdir.
Morfologiyanın əsas obyekti sözdür. Morfologiya sözlərin qrammatik xüsusiyyətlərini öyrənir.
Söz həm morfologiyada, həm də leksikologiyada tədqiq edilir. Leksikologiyada sözlərin xüsusiyyətləri, leksik mənası, mənşəyi və s öyrənilir. Morfologiyada isə sözün qanunauyğunluqları, bütöv söz qrupları və onların dəyişmə xüsusiyyətləri öyrənilir.
Müasir dildən bəhs edən morfologiyada müstəqil işlənən söz və şəkilçilər öyrədilir. Morfologiyanın mühüm problemləri içərisində sözün tərkibi və quruluşu məsələləri mühüm yer tutur.
Sözün tərkibi və quruluşu: Sözün tərkibi anlayışına səslər, hecalar, vurğu, sözün kökü və şəkilçilər daxildir. Səslər və hecalar ayrılıqda məna ifadə etmir. Bunlar yalnız söz şəklində birləşdikdə məna kəsb edir. Buna görə də səslər və hecalar dilin maddi materialı olub, danışıq səslərindən bəhs edən Fonetika şöbəsində öyrənilir.
Söz kökləri və şəkilçilər isə mənalı vahidlərdir. Sözdəki ən kiçik mənalı vahidlərə morfem deyilir. Məsələn bəstəçilik sözünün tərkibində:
b-ə-s-t-ə-ç-i-l-i-k -10 səs
bəs-tə-çi-lik - 4 heca
bəstə-çi-lik -3 morfem vardır.
Morfemlər səslər və hecalarda fərqli olaraq məna bildirir. Bəstə- mahnı bəstələmək, yaratmaq mənasında, -çi leksik şəkilçi olub yeni söz yaranmasına xidmət edir. Bəstəçi- bəstələyən adam mənasında, -lik leksik şəkilçi olub yeni söz yaradır. Bəstəçilik- sənət mənasında işlədilir.
Morfemlər iki yerə ayrılır: kök morfemlər və köməkçi morfemlər. Kök morfemlər sözün yeni morfemlərə ayrıla bilməyən əsas hissəsinə deyilir. Həm leksik, həm də qrammatik mənaya malik olur. Köməkçi morfemlərə isə şəkilçilər, qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar, modal söz, nida və s. aiddir. Şəkilçilər sadəcə qrammatik mənaya malik olur.
Quruluşuna görə sözləri aşağıdakı kimi ayırmaq olar:
a) Söz yalnız bir kökdən ibarət olur: yaz, oxu, gör, bil, say və s.-bunlar sadə sözlər adlanır.
b) Söz kökdən və qrammatik-leksik şəkilçidən ibarət olur: gül-dan, gözəl-ləş, pay-laş, dəmir-çi, sür-ücü-lük, sürün-dür-mə-çi-lik və.s –bunlar düzəltmə sözlər adlanır.
c) Söz iki sözün birləşməsindən ibarət olur: ağac-dələn, günə-baxan, uzun-sifət, bağa-yarpağı və s. –bunlar mürəkkəb sözlər adlanır.
Sözün müstəqil mənaya malik olan,ayrılıqda işlənə bilən və dəyişməyən hissəsinə kök deyilir.
Söz kökünün azərbaycan dilində bir sıra xüsusiyyətləri var:
1)kök sözün müstəqil leksik mənaya malik hissəsidir.
2)kök sözün əsasını təşkil edir.
3)söz kökü şəkilçilərdən ayrı işlənə bilir.
4)bir kök müxtəlif şəkilçilər qəbul edə bilir.
5)azərbaycan dilində (həmçinin bütün türk dillərində) sözün kökü sabit olur və dəyişmir.Amma bəzən söz kökləri türk dillərində sabit olsa da qismən dəyişə bilir. Məsələn: dilimizdə yüksə, uza, kiçi sözləri yoxdur. Amma bu köklərdə iki söz düzəlir: yüksəl-yüksək; uzan-uzat; kiçil-kiçik və s.
Şəkilçilər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir.
1)müstəqil leksik məna ifadə edə bilmir.
2) sözdən ayrı işlənmir.
3) yalnız qrammatik mənaya malik olur.
4) söz kökünün tələbi ilə variantlaşır.
Sözlərin ayrılıqda işlənməyən, müstəqil lüğəvi mənaya malik olmayan, söz kökünə artırılarkən yeni mənalı söz düzəldən və ya sözlər arasında əlaqə yaradan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Şəkilçilər özləri də morfoloji xüsusiyyətinə görə fərqlənir:
a) Yeni sözlər yaradan şəkilçilər (sözdüzəldici və ya leksik şəkilçilər)- göz-gözlük, dəmir-dəmirçi, mal-maldar, gül-gülçü və s.
b) Sözlər arsında əlaqə yaradan şəkilçilər (sözdəyişdirici və ya qrammatik şəkilçilər)- ismin hal, mənsubiyyət, felin şəxs şəkilçiləri buraya daxildir. Məsələn: "tələbənin kitabı" birləşməsində tələbə sözün kökü, -n- bitişdirici samit, -in isə yiyəlik hal şəkilçisidir. Kitab sözün kökü, -ı mənsubiyyət şəkilçisidir.
Sözün leksik məna ifadə edən hissəsi əsas hissə adlanır. Yəni qrammatik şəkilçiləri çıxmaqla yerdə qalan hissə əsas hissədir.
Azərbaycan dilində şəkilçilər əsasən sözün sonuna atılır. Lakin bir sıra alınma şəkilçilər bu qaydanı pozur. Ümumiyyətlə dünya dillərində şəkilçilər işlənmə yeinə görə üç qrupa bölünür:
1) Ön şəkilçilər. (prefikslər) – Alınma şəkilçilərdir. Məsələn: a-normal, bi-qeyrət, na-ümid,anti-faşist,bi-tərəf və s.
2) İç şəkilçilər (infiks) – Flektiv dillərə aiddir. Daxili fleksiya ilə söz köklərinin dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn: Məhəmməd – Əhməd, Mahmud – Həmid
3) Son şəkilçilər (suffikslər) – Azərbaycan dilinin özünə məxsus şəkilçiləridir. Məsələn: su-çu, gül-dan, bağ-ban, güllə-lə-mək, boyun-la-maq və s. Suffikslər içərisində alınma şəkilçilər də vardır.Məsələn: insan-i, inqilab-i, tərbiyə-vi, ailə-vi, ənənə-vi və s.
Bu günlük də bu qədər. Növbəti dərs İnşallah nitq hissələri haqqında olacaq.
Bu dərsdə öyrəndiklərimiz : morfem, sözün kökü, sözün əsas hissəsi, şəkilçilər, sadə sözlər, düzəltmə sözlər mürəkkəb sözlər.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Tələbələrdən polislərə qəribə sürpriz -FOTO
İnsanların daha sonra çəkdikləri peşmanlıqlar
Aleyna Tilki açıqlama verdi
Siçovul göstərdiyi şücaətə görə medalla təltif olundu - VİDEO
Ətəklər
Ermənilər Ağdam sakinini yaraladılar
Gizli dünyaya açılan qapı-İddia
Yumurtalı tava tostu (foto-resept)
Zooparkdan 14 şir qaçdı
Yunan Küftəsi -"Köftedes" (foto-resept)
Apple servisləri artırır
C.K.Roulinq nevroloji xəstəxanaya 18,8 milyon dollar bağışladı
Litvada Xocalı faciəsinə həsr olunmuş fləşmob
BMT xəbərdarlıq edir: BELƏ İSTİLƏR NORMAYA ÇEVRİLƏ BİLƏR
Kredit götürmək istəyənlər bu xəbəri mütləq izləsin!
Bir-birinə bənzəyən analar və qızlar
Ermənilər Azərbaycan Ordusunun Laçının Səfiyan kəndindəki bölmələrini artilleriya atəşinə tutub - RƏSMİ
Dünya Kubokunda 3-cü olduq
Tətildə izləyə biləcəyiniz filmlər
DJ sevgilisi Şeyma Subaşıya xəyanət etdi
Apple 302 milyon dollar cərimələbdi
Hamburger çörəyi (video-resept)
Kişilərə bunları bilmək vacibdir
İkinci, dağılmış Yer tapıldı
Praqa tortu (foto resept)
"Bizim hikaye" erkən FİNAL edir-SƏBƏB
Koronavirus testlərinin götürülməsi səlahiyyəti poliklinikalara verilib? - RƏSMİ AÇIQLAMA
Sızanaq yaranmasına mane olan maska
Kökəlmək istəyənlərin menyusu
Qadın gərək hər yaşda gözəl olsun.
2014-cü ilin yataq otağı modelləri
Meyvələrdən üç meyvə var...
Mini ətək sevirsən? Sellülitə də hazır ol!
Seçki məntəqələrində təcili tibbi yardım briqadaları fəaliyyət göstərəcək
Kəsmikli-limonlu peçenye (foto resept)
Yenidən evlənmək sədaqətsizlikdirmi?
Qeyri-adi tortlar
Balanın ana sevgisi: kövrək hekayət
22 yaşlı gəncin qolları Çürüyür-FOTO
Bakı 4-cü yerdədir
"Son zəng"in vaxtı məlum oldu
Evinizdəki boş yerlər üçün dekorasiya
Ahmet Kural həbs edildi
İstirahət gününün HAVAsı - XƏBƏRDARLIQ
"Reuters": Xəzərdə 32 nəfər ölüb
Ən güclü şəbəkə yaradılacaq
Ermənilər cəbhədə minaatan və pulemyotları işə saldılar
Məşhur müğənni üçüncü dəfə ana olacaq-FOTO
Günün qoroskopu: iş və gərginlik artır
Xınayaxdı mərasimi
- ŞƏRHLƏR