Səkkiz əsrə yaxındır ki, onun adı gələndə Anadoludan Çinə qədər böyük bir ərazidə yaşayan türklər istər-istəməz gülürlər. Çünki bu adı eşidəndə yadımıza hansısa lətifə düşür. Söhbət uzun əsrlər boyu insanlara gülüş bəxş edən Molla Nəsrəddindən gedir. Bu ad hər bir türk üçün doğmadır. Anadoluda ona Nəsrəddin Xoca, Azərbaycanda Molla Nəsrəddin, Orta Asiyada isə Xoca Nəsrəddin deyirlər. Molla Nəsrəddinin harada, nə vaxt yaşadığı barədə dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi folklorşünaslar Molla Nəsrəddinin prototopinin XII əsrdə yaşamış məhşur Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusi olduğunu iddia edirlər. Doğrudan da, Tusinin məhşur "Əxlaqi-Nasiri" əsərində lətifələr də var. Bu isə onun yumora meyilli olduğundan xəbər verir. Bundan başqa, Molla Nəsrəddin lətifələrinin birində onun digər adının Həsən olduğuna işarə var. Məlumdur ki, Nəsrəddin Tusinin əsl adı Məhəmməd İbn Həsən olmuşdur. Lakin digər türkdilli xalqlar da lətifə qəhramanının onlara məxsus olduğunu sübut etmək üçün müxtəlif arqumentlər gətirirlər. Molla Nəsrəddin lətifələrində Teymurləng adının tez-tez çəkildiyini əsas tutaraq bəzi tədqiqatçılar onun özbək olması ehtimalını irəli sürürlər. Xalq arasında geniş yayılmış "O vaxta ya şah (xan) ölər, ya eşşək" məsəli də Teymurləngin adı ilə əlaqələndirilir.
Belə deyirlərki, bir gün Teymurləngə bir eşşək bağışlayırlar. Teymur üzünü mollaya tutub deyir ki: "Molla, sənin eşşəkdən yaxşı başın çıxır, bu eşşəyə bir qiymət ver." Molla isə cavabında deyir: "Qibleyi aləm sağ olsun, bu çox ağıllı heyvandır. Əgər bunu mənə versəniz, mən ona beş ilə danışmaq öyrədərəm." Teymurləng Mollaya xeyli qızıl verib yola salır ki, eşşəyə danışmaq öyrətsin. Evə gələndə arvadı ondan nə baş verdiyini soruşur. Molla başına gələnləri deyəndə arvadı bərk narahat olub soruşur ki, ay kişi, birdən eşşək danışa bilmədi, onda nə edərik ? Molla deyir: "Arvad, mən elə bilirdim ki, təkcə Teymur ağılsızdır, deməli, sən də onun tayı imişsən. Əlbəttə, eşşək danışmaz. Allah Kərimdir. Beş ilə ya eşşək ölə, ya Teymur. Elə ikisi də dünyanı tutub durmayacaqlar ki?."
Nəzərə almaq lazımdır ki, bu və digər Molla Nəsrəddin lətifələrində, Teymur əzazil hökmdar kimi satira hədəfinə çevrilir. Məlumdur ki, Əmir Teymur Zaqafqaziya və Şərq ölkələrinin bir çoxunu işğal etmişdir. İşğalçı hökmdarlar isə həmişə işğala məruz qalan, xalqların folklorunda mənfi obraz kimi qələmə verilir. Molla Nəsrəddin milliyyətcə özbək olsa idi, çətin ki, Teymurləng obrazı bu dərəcədə gülüş obyektinə çevrilərdi. "Beş ilə ya eşşək ölə, ya Teymur" lətifəsində eyni zamanda xalqın Teymur hakimiyyətinin müvəqqətiliyinə inamı özünü göstərir. Beləliklə, güman etmək olar ki, Molla Nəsrəddin Teymur işğalı dövründə Azərbaycanda yaşamış zarafatcıl və hazırcavab şəxs olmuşdur.
Molla Nəsrəddinin hazırcavablığı, onun dilinin şirinliyi dilimizdə bir çox məsəllərin yaranmasına səbəb olub. Bir çox lətifələrdə Mollanın nitqində çox maraqlı söz oyununa rast gəlirik. Bir gün Molla eşidir ki, şəhərin hakimi azarlayıb. Ağacdan bir neçə alma dərib hakimi yoluxmağa gedir. Hakim deyir: "Molla birdən-birə dişim də başladı ağrımağa, qulağım da. Daha mənə bir əzab verdilər ki, gəl görəsən. Bu gün bir yaxşı dəllək tapım dişimi çəkdirim. İndi onun ağrısı qurtarıb. Amma bu zəhrimar qulağım elə ağrıyır ki." Molla tez onun sözünü kəsib deyir: "Hə, hə, bircə halal süd əmmiş adam tapılıb sənin o qulağını da çəksəydi, sən də rahatlanardın, camaat da."
Milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Molla Nəsrəddin bütün türk xalqlarına mənsub olan bir obrazdır. Onun lətifələri türkdilli xalqlar tərəfindən sevildiyi kimi bu lətifələrdən doğan məsəllər də həmin xalqların dilinə daxil olub və bu dilləri birləşdirən amillərdən birinə çevirilib.
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR