Nitq hissələri.
Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir.Nitq hissələri termini yunan dilindən latın dilinə ,oradan da rus dilinə kalka edilmişdir.( kalka-başqa bir dildəki söz və ya ifadədən təqlid və ya hərfi tərcümə yolu ilə düzəldilən söz və ya ifadə).Rus dilində “ çasti reçi” şəklində işlənən bu terminin qarşılığı dilimizdə nitq hisələridir.
Sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır.
a) Leksik- qrammatik mənasına görə
b) Morfoloji əlamətinə görə
c) Sintaktik vəzifəsinə görə
Bu üç prinsipin vəhdəti əsasında dilimizdə bu nitq hissələri yaranmışdır:
a) Əsas nitq hissələri- buraya tammənalı sözlər daxildir:
1) Əşya adı bildirənlər – İsim
2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.
b) Köməkçi nitq hissələri – buraya natamam mənalı sözlər daxildir.
7) Qoşmalar
8) Bağlayıcılar
9) Ədat
10) Modal sözlər
Bundan əlavə dilçilikdə köməkçi nitq hissələrinə yaxın nidalar, təqlidi və vokativ sözlər haqında da məlumat verilir.
Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.
İsim
Əşyanın adını bildirən sözlərə isim deyilir. İsim lüğət ehtiyatının zənginliyinə görə niq hissələri arasında birinci yeri tutur.
İsim əşya adı bildirir, cəmlənir, hallanır, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir, konkret və mücərrəd, xüsussi və ümumi olur. İsim zəngin sözdüzəldicilik qabiliyyətinə malikdir. Cümlədə sifətləşərək təyin olur, ən çox mübtəda və tamamlıq rolunda çıxış edir, zərflik və xəbər vəzifələrində də işlənə bilir.
İsimlər kim? nə? hara? Suallarına cavab verir, lüğəvi mənasına görə iki qrupa ayrılır:
1. Canlı varlıqları bildirən isimlər – insan, heyvan, quş,
2. Cansız varlıqları bildirən isimlər – cansız varlıqların, mənəvi və mücərrəd anlayışların adları daxildir.
Yalnız insan məfhumu bildirən isimlər kim? Sualına cavab verir. Heyvanlar və əşyalar nə? ,yer, məkan bildirən isimlər isə hara? Sualına cavab verir.
İsimlər iki qrupa ayrılır:
a) Xüsusi isimlər – varlığı tək olan əşyaların adını bildirir. İnsan adları –soyadlar,ata adı, ləqəb, təxəllüs bildirən sözlər, dağ,çay, göl, şəlalə, dərə adları, kitab, qəzet, jurnal adları, tək-tək heyvanlara və əşyalara verilən adların hamısı. Dilimizin orfoqrafiya qaydalarına əsasən xüsusi isimlərin baş hərfi böyük hərflə yazılır.
b) Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların ümumi adını bildirir. Məsələn: dağ, dərə, çöl, həyət, kitab, qələm,masa, çiçək və s. Hər növ danışıqda ümumi isimlər xüsusi isimlərə nisbətən daha çox istifadə edilir.
Xüsusu isimlər bir neçə qrupa ayrılır:
1. Amtroponimlər- insan adları.
2. Toponimlər – ölkə, şəhər, kənd, qitə, materik və s. Kimi inzibati ərazi adları: Bakı, Azərbaycan, Afrika, Sibir və s.
3. Ktematonim, kosmonim və hidronimlər - Kür, Araz, Talış dağları, Yer, Mars və s.
4. Xrematonimlər – maddi-mədəniyyət əşyalarının adları: kitab, qəzet, jurnal vəs. Sənət ustalarının, qəhrəman və alimlərin ev muzeylərindəki əşyaların hər birinin adı xrematonimdir.
Ümumi isimlər də aşağıdakı qruplara ayrılır.
1. Qohumluq əlaqələri bildirənlər: əmi,dayı,xala, bibi və s.
2. Heyvan adı bildirənlər: ceyran, maral, şir və s.
3. Quş adı bildirənlər: qartal, sərçə, qutan və s.
4. Cansız əşya bildirənlər: kitab, stol, divar, qapı və s.
5. İctimai hadisə adları bildirənlər: inqilab, nümayiş, müharibə, qələbə, məğlubiyyət və s.
6. Təbiət hadisələri adları: yağış, tufan, şimşək, külək, fırtına və s.
7. Zaman bildirənlər: ay,gün, il, həftə, saat, payız, qış və s.
8. Məkan bildirənlər: şəhər, kənd, qəsəbə, rayon, tarla, sahə, çöl və s.
9. Elm adları bildirənlər: dilçilik, yerşünaslıq, qrammatika, morfologiya, sintaksis və s.
10. əlamət keyfiyyət, vəziyyət adları: yaxşılıq, pislik, doğruluq, gözəllik, halsızlıq və s.
11. Bədən üzvləri: əl, ayaq, baş, göz, qulaq və s.
12. Mənəvi və mücərrəd anlayışların adları: sevinc, kədər, təmkin, məhəbbət, sevgi ,mələk, şeytan və s.
XƏBƏR LENTİ
Azərbaycanda uşaqpulu yerinə verilən qəpik-quruş
"Perinatal ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə" yeni formada qəbul ediləcək
Bakıda müşahidə olunan tozlu hava
Ətli perojki (foto resept)
Bu yazıdan sonra qatığın suyunu atmayacaqsınız
Yardım daşıyan türk TIR-ları bombalandı
Avropadakı bu kənddə İŞİD bayraqları qalxdı
Böyük səhraya düşən meteoritdə Marsa məxsus su tapılıb - FOTO
Ebru Polat paylaşdığı şəkli ilə diqqət çəkdi
XİN-dən birgə Rusiya-Türkiyə Mərkəzinin yaradılması ilə bağlı AÇIQLAMA
Hindli futbolçunun yaşını eşidən şoka düşür
20 Yanvar günü onun da qiymətini qaldırarlarmı?
Bəhram Bağırzadə Mehriban Əliyevaya təşəkkür etdi
Reanimasiyada olan xəstələrin sayı açıqlandı
Təhsil İdarəsindən valideynlərə MÜRACİƏT
Kəlbəcər girovu: "Anam üçün çox darıxmışam"
Böyüklüyünə görə dünyanın beşinci almazı tapılıb
Etirazçılar Ermənistan parlamentinin qarşısında barışığı ləğv edəcək deputatları gözləyirlər
KƏSMİK PUDİNQİ və KÖK ŞORBASI
Bədəndəki xalların mənası
Bakı Bulvarında yenilik
Məşhur uşaq qidasında təhlükəli maddə aşkarlandı
Sevgilisindən Alişanla bağlı təəccübləndirən sözlər
Saçlarınızı zərərli təsirlərdən qoruyun!
Xanımlarımıza yad güllər
"Facebook" "Like"dan reklam məqsədilə istifadə edəcək
Qvinet Peltrou toy FOTOsunu paylaşdı
Dərman ehtiyatı artırılacaq
Skype işləməyəcək
Günün qoroskopu: hər şey o qədər də pis deyil
Dənəsi 10 manata!..
Məşhur qadınlardan sevgi tövsiyələri
Mobil telefon istifadəçilərinə xoş xəbər!
Gözəllik bütün qadınlarda var
Facebook-dan növbəti yenilik
Karantin dövründə cütlüklər xoşbəxtliyi necə qorumalıdır?
Sabah Bakının bu hissələrində qaz olmayacaq
Britaniyalı model 16 illik sirrini açıqladı
Ana südünün xərçəngə qarşı mübarizəsi
Bakıda yeni sistem işə salınacaq
İrem Derici gəlinlikdən danışdı
Alla Puqaçova hər oxuduğu mahnı üçün 1 milyon alırmış?
Azərbaycanda vətəndaşlara evdən çıxmaq qadağan olundu - RƏSMİ
Körpəmlə ilk və son görüşüm
Yorğunluğun qarşısını alan ərzaqlar
Dünyanın ən gözəl hovuzları
Vitaminli xörəklər - 4
Bu qidaları əsla yeməyin!
Dünya üçün bəd proqnoz
Professor virusdan qorunmağın ən etibarlı və ən etibarsız yollarını açıqladı
- ŞƏRHLƏR