Nitq hissələri.
Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir.Nitq hissələri termini yunan dilindən latın dilinə ,oradan da rus dilinə kalka edilmişdir.( kalka-başqa bir dildəki söz və ya ifadədən təqlid və ya hərfi tərcümə yolu ilə düzəldilən söz və ya ifadə).Rus dilində “ çasti reçi” şəklində işlənən bu terminin qarşılığı dilimizdə nitq hisələridir.
Sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır.
a) Leksik- qrammatik mənasına görə
b) Morfoloji əlamətinə görə
c) Sintaktik vəzifəsinə görə
Bu üç prinsipin vəhdəti əsasında dilimizdə bu nitq hissələri yaranmışdır:
a) Əsas nitq hissələri- buraya tammənalı sözlər daxildir:
1) Əşya adı bildirənlər – İsim
2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.
b) Köməkçi nitq hissələri – buraya natamam mənalı sözlər daxildir.
7) Qoşmalar
8) Bağlayıcılar
9) Ədat
10) Modal sözlər
Bundan əlavə dilçilikdə köməkçi nitq hissələrinə yaxın nidalar, təqlidi və vokativ sözlər haqında da məlumat verilir.
Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.
İsim
Əşyanın adını bildirən sözlərə isim deyilir. İsim lüğət ehtiyatının zənginliyinə görə niq hissələri arasında birinci yeri tutur.
İsim əşya adı bildirir, cəmlənir, hallanır, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir, konkret və mücərrəd, xüsussi və ümumi olur. İsim zəngin sözdüzəldicilik qabiliyyətinə malikdir. Cümlədə sifətləşərək təyin olur, ən çox mübtəda və tamamlıq rolunda çıxış edir, zərflik və xəbər vəzifələrində də işlənə bilir.
İsimlər kim? nə? hara? Suallarına cavab verir, lüğəvi mənasına görə iki qrupa ayrılır:
1. Canlı varlıqları bildirən isimlər – insan, heyvan, quş,
2. Cansız varlıqları bildirən isimlər – cansız varlıqların, mənəvi və mücərrəd anlayışların adları daxildir.
Yalnız insan məfhumu bildirən isimlər kim? Sualına cavab verir. Heyvanlar və əşyalar nə? ,yer, məkan bildirən isimlər isə hara? Sualına cavab verir.
İsimlər iki qrupa ayrılır:
a) Xüsusi isimlər – varlığı tək olan əşyaların adını bildirir. İnsan adları –soyadlar,ata adı, ləqəb, təxəllüs bildirən sözlər, dağ,çay, göl, şəlalə, dərə adları, kitab, qəzet, jurnal adları, tək-tək heyvanlara və əşyalara verilən adların hamısı. Dilimizin orfoqrafiya qaydalarına əsasən xüsusi isimlərin baş hərfi böyük hərflə yazılır.
b) Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların ümumi adını bildirir. Məsələn: dağ, dərə, çöl, həyət, kitab, qələm,masa, çiçək və s. Hər növ danışıqda ümumi isimlər xüsusi isimlərə nisbətən daha çox istifadə edilir.
Xüsusu isimlər bir neçə qrupa ayrılır:
1. Amtroponimlər- insan adları.
2. Toponimlər – ölkə, şəhər, kənd, qitə, materik və s. Kimi inzibati ərazi adları: Bakı, Azərbaycan, Afrika, Sibir və s.
3. Ktematonim, kosmonim və hidronimlər - Kür, Araz, Talış dağları, Yer, Mars və s.
4. Xrematonimlər – maddi-mədəniyyət əşyalarının adları: kitab, qəzet, jurnal vəs. Sənət ustalarının, qəhrəman və alimlərin ev muzeylərindəki əşyaların hər birinin adı xrematonimdir.
Ümumi isimlər də aşağıdakı qruplara ayrılır.
1. Qohumluq əlaqələri bildirənlər: əmi,dayı,xala, bibi və s.
2. Heyvan adı bildirənlər: ceyran, maral, şir və s.
3. Quş adı bildirənlər: qartal, sərçə, qutan və s.
4. Cansız əşya bildirənlər: kitab, stol, divar, qapı və s.
5. İctimai hadisə adları bildirənlər: inqilab, nümayiş, müharibə, qələbə, məğlubiyyət və s.
6. Təbiət hadisələri adları: yağış, tufan, şimşək, külək, fırtına və s.
7. Zaman bildirənlər: ay,gün, il, həftə, saat, payız, qış və s.
8. Məkan bildirənlər: şəhər, kənd, qəsəbə, rayon, tarla, sahə, çöl və s.
9. Elm adları bildirənlər: dilçilik, yerşünaslıq, qrammatika, morfologiya, sintaksis və s.
10. əlamət keyfiyyət, vəziyyət adları: yaxşılıq, pislik, doğruluq, gözəllik, halsızlıq və s.
11. Bədən üzvləri: əl, ayaq, baş, göz, qulaq və s.
12. Mənəvi və mücərrəd anlayışların adları: sevinc, kədər, təmkin, məhəbbət, sevgi ,mələk, şeytan və s.
XƏBƏR LENTİ
Dünyanın ƏN GÜCLÜ QADINI o oldu-FOTO
Ruhlardan qorunmaq duası
Sənədsiz evlərə bəd xəbər
Çinlilərin yeni smartfonu maraqlıdır
Sevgililər gününə nə hədiyyə etməli?
İşğaldan azad edilmiş Cəbrayılın Hovuslu kəndindən görüntülər - VİDEO
Ən güclü şəbəkə yaradılacaq
Hansı səbəbdən kişilər ata olmaq istəmirlər?
Toxumaq dərsi-10
Azərbaycanda daha 49 nəfərin koronavirusa yoluxdu,1 nəfər vəfat etdi - VİDEO
Onlara da insan hüquqları verildi
Ornella Muti hər kəsi TƏƏCCÜBLƏNDİRDİ-FOTO
Azərbaycanda neçə qadın sürücü var?
Hava xəbərdarlığı edildi
Sərhədyanı çaylarda su elektrik stansiyaları yaradılacaq
Məşhur xəbər aparıcısı ana oldu-FOTO
Serenay Sarıkaya izləyicilərini sevindirdi-FOTO
Azərbaycan turistləri hansı ölkələrə maraq göstərirlər?
Qadının öz həyatını idarə etmə bacarığı
Uşağınızın cinsini öyrənin
Naxçıvanda Göycə festivalı keçiriləcək
Malena Mard: Şengen vizası qaydalarının sadələşdirilməsinə dair yeni təkliflər Azərbaycan vətəndaşları üçün də faydalı olacaq
Borderline müalicəsi (Ruhdakı cənnət və cəhənnəm)-2
Prezident İlham Əliyev və xanımı Formula 1 Azərbaycan Qran Prisi çərçivəsində yarışları izləyirlər
İnsanı arıqladan qidalar
İdmançımız Dünya çempionatının medalçısı oldu
Günün ulduz falı
Əhaliyə ŞAD XƏBƏR: Yanvarın 22-dən başlanır
Müqəddəs Valentin Günü haqqında həqiqətlər
Günün ulduz falı
“Düşmənə sarsıdıcı zərbə vuruldu”
Baharın rəng trendi
Şokoladlı desert
Ronaldo ilə necə tanış olduğunu danışdı-FOTO
Kıvanç Tatlıtuğ reklamdan rekord məbləğ qazanacaq
İtlər üçün sosial şəbəkə yaradıldı
Manana ailəsindən danışdı - FOTO
Günün qoroskopu:Uğurlu gündür!
Miqrantlar üçün ən yaxşı ölkələr
Düşmənin talan etdiyi Ağdama ağac əkilir
KİV: “Alibaba”nın qurucusu yoxa çıxıb
Putinin səhhəti yenə gündəmə gəldi
E vitaminindən çox istifadə sümük toxumasına ziyandır
Almalı mütəkkə (foto resept)
COVID-19-dan sağalanların immun sistemi zədələnir
Bir gündə üçüncü zəlzələ
Paxla şorbası (foto resept)
Uşaqlı ailələr üçün ən yaxşı 10 otel
Toyuq ciyərindən dadlı salat (foto resept)
Gözəl yataq dəstləri
- ŞƏRHLƏR