Qoşasaitli sözlərin yazılışı və tələffüzü
Dilimizdə mənşəcə elə alınma sözlər var ki, həmin sözlərdə iki sait səs yanaşı gəlir. Bu cür sözlər qoşasaitli sözlər adlanır. Qoşasaitli sözlər iki qrupa bölünür:
1) Eynicinsli qoşasaitli sözlər.
2) Müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlər.
Eynicinsli qoşasaitli sözlər: Eynicinsli qoşasaitli sözlərdə saitlərin ikisi birlikdə bir uzun sait kimi tələffüz edilir. Eyni sait qoşalıı sözün ortasında və sonunda işlənə bilər. Məsələn, Təəccüb-[tə:ccüb], təəssüf-[tə:ssüf], əmtəə-[əmtə:], bədii-[bədi:] və s.
Qoşa o saiti ilə işlənən bəzi sözlər vurğu qəbul etməyərək [`a:`] kimi tələffüz olunur. Məsələn, zoologiya-[za:logiya], kooperasiya-[ka:perasiya] və s.
Müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlər: Müxtəlifcinsli sait qoşalığında səsartımı, səsdüşümü, bəzən hətta səs dəyişməsi hadisələri baş verir. Bəzi sözlərin isə deyilişində və yazılışında heç bir fərq baş vermir. Müxtəlifcinsli sait qoşalığı sözün əvvəlində, ortasında və sonunda ola bilər. Eynicinsli qoşasaitli sözlərin hamısı deyilişi və yazılışı fərqli olan sözlərdir.
A) ai, iə, əi, io, ea, aü, ia hərf birləşmələrinin işləndiyi sözlərdə -y samiti artırılır. Bu cür sözlərdə səsartımı hadisəsi baş verir. Məsələn, iaşə-[iyaşə], təbiət-[təbiyə], ailə-[ayilə] və s.
B) əa, üa, üə hərf birləşmələrinin işləndiyi sözlərdə isə birinci sait tələffüz olunmur, ikinci sait isə uzun tələffüz olunur. Belə sözlərdə səsdüşümü hadisəsi baş verir. Məsələn, müasir-[ma:sir], müəllim-[mə:llim], səadət-[sa:dət], müasir-[ma:sir] və s.
C) Qoşasaitli mürəkkəb sözlərdə də yanaşı gələn sait səslərdən birincisi tələffüzdə düşür. Məsələn, xalaoğlu-[xaloğlu], dayıoğlu-[dayoğlu], bacıoğlu-[bacoğlu], əliaçıq-[əlaçıx] və s. Belə sözlərdə səsdüşümü hadisəsi baş versə də, uzun tələffüz olunan səs olmur.
D) Dilimizdə bəzi müxtəlifcinsli sait qoşalığı olan sözlər var ki, həmin sözlərdə tələffüz zamanı heç bir fərq yaranmır. Məsələn, aktual, memuar, qiraət, Laos, xaos, Seul, şüəra, bəraət, seans, mətbuat, sual, məcmuə, pauza, sauna, fauna, raund, şücaət, şüa, riayət, şüar və s.
Qoşasamitli sözlərin yazılışı və tələffüzü
Qoşasamitli sözlər 2 yerə bölünür:
1) Eynicinsli qoşasamitli sözlər.
2) Müxtəlifcinsli qoşasamitli sözlər.
Eynicinsli qoşasamitli sözlər: Eynicinsli qoşasamitli sözlər özləri də iki qrupa bölünür: kar samitlərin qoşalığı, cingiltili samitlərin qoşalığı.
1. Kar samitlərdən qoşa kk, pp və tt ilə yazılan sözlərdə ikinci kar samit onun cingiltili qarşılığı kimi tələffüz olunur. Məsələn, səkkiz-[səkgiz], hətta-[hətda], əlbəttə-[əlbətdə], guppultu-[gupbultu] və s.
2. Kar samitlərdən qoşa ff, ss, şş samitlərinin işləndiyi sözlərdə tələffüzdə heç bir fərq yaranmır. Məsələn, tələffüz-[tələffüz], həssas-[həssas], xiffət-[xiffət], şəffaf-[şəffaf], meşşan-[meşşan] və s.
3. Cingiltili samitlərdən qoşa qq ilə yazılan sözlərdə birincisi kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Məsələn, rəqqas-[rək`qas], saqqız-[sak`qız] və s.
4. Cingiltili samitlərdən qoşa bb, cc, dd, ll, mm, nn, rr, vv, zz samitlərinin işləndiyi sözlərdə tələffüzdə heç bir fərq yaranmır. Məsələn, abbat-[abbat], addım-[addım], əlli-[əlli], Əmmar-[Əmmar], innab-[innab], zəvvar-[zəvvar], izzət-[izzət] və s.
5. Qoşa yy samitləri ilə yazılan sözlərin bir çoxu bir y ilə deyilir. Məsələn, kəşfiyyat-[kəşfiyat], hissiyyat-[hissiyat] və s.
Alınma sözlərdə işlənən –iyyat2, -iyya2 şəkilçiləri ndə işlənən qoşa yy samitləri bir y ilə tələffüz olunur. Ancaq cəfəngiyat sözündə bu prinsip pozulur. Dilimizdə cəfəng sözü olsa da, lüğətlərdə bu söz bir –y ilə yazılır.
Söz kökündə işlənən qoşa yy samitləri yazıldığı kimi tələffüz olunur. Məsələn, səyyad, təyyarə, hədiyyə, müəyyən və s.
Ardını növbəti dərsimizdə mütləq izləyin.
- ŞƏRHLƏR