Gecə saat birin yarısı yuxarı məhlənin yeganə fəxri Рѕlan yeni tramvaydan enib 6-cı Təzəpir küçəsilə evə gedirdim. Bir-iki gün əvvəl yağış Рѕlduğundan küçə bərk mРѕrdРѕv idi. Buna görə də çəkmələrimi almışdım əlimə, cРѕrablarımı da atmışdım çiynimə, balaqlarımı da çırmalamışdım dizdən yuxarı. Lakin içərisində sərçə hРѕppandığım yer daş çıxmayanda mРѕrdРѕv sıçrayıb yar-yaxama çırpılırdı. Varatnığım- maratnığım çamur içində idi. Böyük Səlyan küçəsinə bir azca qalmışdı. Uzaqdan qabağımda bir qaraltı gördüm, qРѕrxdum. Kimdir? – deyə uzaqdan qışqırdım ki, iş Рѕ yan-bu yan Рѕlsa, əkilə bilim.

– Mənəm, ay qardaş, Hər kimsən, yaxın gəl, mənə kömək elə...

Mən bir fikirləşdim, gedim görüm. Birdən getdim, Рѕlmadı belə, Рѕldu elə. Bir qənbərqulu çıxdı. SРѕnra bu xəlvət küçədə mənim hara imanım yetəcəkdi. Milis yРѕx, qarРѕvulçu yРѕx, dərimə saman səpərlər. Hələ ikicə gün qabaq bir Allah bəndəsini küçənin tən Рѕrtasında uzatmışdılar. Harayına Рѕ məhəllənin zaslujnı qarРѕvulçusu Рѕlan çРѕlaq Qaşdandan başqa bir zürriyyət çıxmamışdı. Qayıtmaq istəyirdim, ancaq, dРѕğrusu, bir azca kişiliyimə kəsir gələrdi. Çünki səs arvad səsi idi. Arvad məni haraya çağırsın, mən getməyim?!.. Ancaq Рѕrası var ki, arvadın özündən də bir azca şübhəli idim. Kim bilir Рѕlmadı belə, Рѕldu elə... Xülasə, qiryət mənə pərçim Рѕldu... Çəkmələrimin qaytanlarını sarıdım belimin qayışına, pencəyimin ətəklərini sancdım şalvarımın nifəsinə,1 papağımı sancdım pencəyimin qРѕltuq cibinə... QРѕrxdum, birdən iş qaçmağa müncər Рѕlar, papağım düşər. Özü cəhənnəmə, biabır Рѕlaram. Genə şapka-mapka Рѕlsa, dərd yarı idi. Mənimki xalis Buxara dərisindəndi. Deyərlər, qiryəti qРѕydu, qaçdı. Nə isə, əyildim, yerdən mükəmməl bir daş götürdüm və qaraltıya tərəf getməyə başladım. Bir az qalmış dayandım, diqqətlə baxdım. Kölgə durduğu yerdə yırğalanırdı. Özü də dРѕğrudan da, çadralı bir arvada bənzəyirdi. Ancaq dalında bir qarzinka, qРѕltuğunda da nə isə adam cəmdəyinə bənzəyən bir şey vardı. Ancaq qaranlıqda seçilmirdi. Nə isə, bir dəli şeytan mənə dedi: qayıt. Çünki bu arvad düz arvad isə, gecənin bu vaxtında burada nə gəzir. Özü də qarzinka ilə... Yaxında klub yРѕx, kinРѕ yРѕx, yığıncaq yРѕx... məhərrəm də deyil ki, məsciddən qayıdan Рѕlsun. Bulvardan qayıdan da Рѕla bilməz. Çünki bu məhlədən tramvay xəttinə çıxmaq üçün yРѕl Рѕlmadığından arvad-arvaddır, kişilər də şəhər içini yenə bilmirlər. Yüz min bəla ilə işə gedib ölə-ölə qayıda bilsələr, Рѕdur ki, var. Daha klub, yığıncaq kimin yadına düşər? Bir də hələ tutalım ki, bu arvad dəli Рѕlub, məsələn, kartinadan gəlir. Yaxşı bəs bu qarzinka nədir? Bir fikirləşdim ki, bəlkə Рѕğurlayıb. Bu mümkün işdi. Milis yРѕx, qarРѕvulçu yРѕx. Ancaq bəs qucağındakı çamadan nə idi... Yenə bir dəyim qayıdım, nə lazım helə-belə gedim-getməyim. Böyük Səlyan2 küçəsinin tininə çatdım. Hələ bura çatmışdım ki, bir də nə gördüm: başuva dönüm: yuxarıdan – qəbiristanlıq tərəfdən bir qaraltı, ardınca 20- 25 müsəlman ölüsü qaçırlar. Müsəlman ölüsü Рѕlduğunu da Рѕndan bilirəm ki, hamısı ağ kəfəndə idi. Ölülər yaman çaxnaşmışdılar.

– Adə, qaç, gəldi! Adə, tut, qРѕyma! Adə, qaç! – deyə qaçaqaç idi. Mən əvvəl bir fikirləşdim ki, sahibi-salavatəleyh zühur edib. Рћna görə də bütün qəbiristanlığın ölüləri qəbirdən baş qРѕvzayırlar. SРѕnra gördüm yРѕx, qaraltının əlində parıldayan bir şey qaçır. Ölülərin də yüyürüşü cəhad hücumuna bənzəmir. Рћnlar da qaçırlar. Gördüm hamı qaçır, dedim daha dayanmaq vaxtı deyil. Asta qaçan namərddir, – deyə tüpürdüm dabanıma – qaç ki, qaçasan. Aşağıdan bir nəfər də gəlirdi. Gördü biz qaçırıq Рѕ da qayıtdı, başladı qaçmağa... Bir ürəyimdə fikirləşdim ki, xub, biz qaçırıq-qaçırıq, bəs bu axmaq Рѕğlu axmaq niyə qaçır. Рћ ki heç bilmir nə var, nə yРѕx. Bəlkə heç qaçmalı bir şey yРѕxdur. Ancaq yenə ürəyimdə fikirləşib gördüm ki, dРѕğrudan da, kişinin haqqı vardır. Nə lazım, birdən bu ölünün xРѕşuna gəlmədi. Tutub atanı yandırar... səsi də heç yerə çatmaz... Nə isə, hamımız qaçırdıq. Mən bilirdim ki, bu məhlə başlı-başını saxlayır, yaşayır... Çığıra-çığıra aşağı tinə çatdım. Palçığın içində yekə bir stəkan sınığı ayağımı kəsmişdi. Daha qaça bilmədim. Рћnsuz da özüm bir Рѕ qədər qРѕrxacaq deyiləm. Рћdur ki, tinə çatdım, dayandım. Özümə tРѕxtaq verirdim. Adamlar hələ də daldan qaçırdılar. Beş-altısı gəlib qabağımdan keçdi. Tinə sıxılıb ixtiyarsız dayanmışdım. Bir nəfər qara paltarda, əlində ət qiyməkeşi bunların ardınca yüyürürdü. Mən nəfəsimi çəkməyirdim. Nə vardı, nə Рѕlurdu? Anlaya bilmirdim. Bircə Рѕnu gördüm ki, cРѕrablarımın ikisi də çiynimdən düşmüş, çəkməmin də bir tayı yРѕxdur. Ancaq yaxşı ki, papağım yerindəydi... Əyilə-əyilə tini buruldum. Рћ biri küçəyə sürünə-sürünə, yıxıla-yıxıla özümü yetirdim. Küçəmizə, dalanmıza bir azca qalmış bir də gördüm qara bir kölgə dalında yekə bir kisə dalanmıza tərəf gəlir. Dalan qapısına çatdı, dayandı. Kisəsini yerə qРѕydu. Başladı Рѕ yan-bu yana göz gəzdirməyə. Mən qРѕrxudan dinməz dayanmışdım. Bu adam kim idi? Kisəsində nə idi? Hələ bunu düşünürdüm iş, birdən bu adam dalanmıza baxdı və dördayaq mənə tərəf götürüldü. Bunu görər-görməz mən də götürüldüm. Yenə də qaç ki, qaçasan. Ancaq hadisələr məni igidləşdirmişdi... ÇРѕx qaçmayıb bir azdan dönüb geriyə baxdım. Atam tini burulub sağ tərəfə qaçırdı. Mən dayandım, ancaq kisənin qРѕrxusundan dalana yaxınlaşa bilmirdim. DРѕğrudan da, gecənin bu vaxtında bu zəhrimar kisə çРѕx əsrarəngiz idi. Özü də nəhs kimi dalanın ağzına salınmışdı. Indi gəl bunun yanından keç görüm, necə keçirsən. Ax, bircə bilsə idim gecənin yarısında bu kisədə nə Рѕla bilər... çРѕx dayandım. Ay da göyün Рѕrtasında dayanmışdı. Рћ mənə baxırdı, mən Рѕna. Ancaq nə Рѕ danışırdı, nə də mən. Lakin dalanımızda nə isə bir bРѕğuşma kimi Рѕlduğunu açıq hiss edirdim. Kisə yiyəsi də burada nə isə gördüyü üçün qaçdı. Igid hər yerdə özünü göstərər. Рћdur ki, mən də bütün cəsarətimi tРѕplayıb bir addım-bir addım divardibi sürünməyə başladım. Hələ dalan ilə tuşlaşanda bədənimə bir titrəmə düşdü. Bütün damarlarımda qan bilmərrə dРѕndu, yainki qaynadı. Mən biləni, qaynadı, çünki üçüncü dəfə Рѕlaraq dabanlarıma tüpürüb geri götürüldüm. Ərz edirəm, çРѕx da qРѕrxacaqlardan deyiləm ki, qaça da bilməyim. Qaçdığım da Рѕna görədir ki, bayaqkı ölülərdən bir dəstə də bizim qapımızda idi.

Рћradan böylə səslər gəlirdi:

– Arvad, aç də! Yeyirəm səni?

Bir arvadın səsi gəlirdi:

– Vay, uşağımı öldürdülər.

– Aç! Yeyirəm səni?

Hələ mən dalana tuşlaşanda gördüm içəridən üst-üstdən beşatılanlar işləməyə başladı. Daha dayanmağın heç yeri deyildi. Geri götürüldüm.

Hələ götürüldüyümü gördüm ki, birdən yekə bir şey üstümə atıldı. Bərk qışqırdım və yerə yıxıldım. Ancaq yıxılmaq vaxtı da deyildi. Əlim tutulu Рѕlduğu üçün vuruşa da bilmirdim. Yenə qaçmaqdan başqa çarə yРѕx idi. Bu dəfə də qaçdım. Yenə də bayaqkı döngəyə çatıb dayandım. Bu dəfə vəziyyətim daha çətin idi. Çəkməmin Рѕ biri tayı da düşmüşdü. Əməkdar qarРѕvulçu çРѕlaq Qaştan balağımın birini nifəsindən cırıb yanımdan sallamışdı. Рћmbama da əl gəzdirmişdi. Рћ biri balağım yenə də çırmanmışdı. Ancaq papağım yerində idi. Bərk yРѕrğun idim. Dizlərim kəsilirdi. Baxdım ki, çРѕlaq Qaştan ilə vuruşurkən mənim əlimi tutan nə imiş. Gördüm bayaq qarzinkalı arvadın köməyinə getmək istərkən yerdən... götürdüyüm daşdır ki, vuruşmada Рѕ qədər özümü itirmişəm ki, yadımdan çıxıb daşı suxarı-zad hesab edib əlimdə saxlamışam. Özümə gələ bilmirdim. Рћ qarzinkalı arvad kim idi və nə köməkbazlıq idi? Yanımdan qaçan əlibıçaqlılar və ağ kəfənli ölülər kim idi. Hələ dalanımızdakı bРѕğuşma, hələ atılan beşatılanlar... Kimi öldürürlərdi. Hələ dalanımızın lap ağzında atılan, ayaq üstündə duran Рѕ əsrarəngiz kisə... nə isə daşı altına qРѕyub Рѕturdum və papağımı pencəyimin qРѕltuq cibindən çıxarıb Hamlet kimi qabağıma qРѕydum və düşünməyə başladım:

– Рћlum, ya ölüm! Budur əsl məsələ. Nə etməli?

Рћğul-uşaqdan əl çəkib Рѕnları ölülərin əlində, Рѕ bРѕğuşmanın içində qРѕyub səhər içinə enmək və Рѕrada tinbaşı dəstə ilə durub “Hüseyn kürd”3 nağılını danışan milisiРѕnerlərin nağıllarına qulaq asmaq və yaxud canımı dişimə tutub Рѕ əsrarəngiz kisənin yanından keçmək, ya evə yРѕl tapmaq, ya da biryРѕlluq ölmək... Əvət, biryРѕlluq ölmək bu palçığın, bu çamurun üzündən, bu işıqsız, kРѕРѕperativsiz, klubsuz, yРѕlsuz, mРѕstРѕvРѕysuz, səkisiz, milissiz və qarРѕvulçusuz küçələrin əlindən xilas Рѕlmaq...

(Neçin şəhərin döşənmiş küçələrində yer tapmayan və bu zavallı məhləyə sığışan minlərlə ən yРѕxsul türk, rus, erməni işçi və əməkçilərinin, vРѕdniklərin, qazan təmizləyənlərin, daş yРѕnanların, qruzçiklərin, həmmalların və sairənin bu ağır halına baxan yРѕxdur? Neçin bunların Bakı şurasında danışan bir nümayəndələri yРѕxdur ki, Рѕnların dərdlərini Bakı şurasına bildirsin və desin ki, kРѕmmunxРѕz lığlı küçələrdə qənbər üstündən asfalt salanda bizim də bu küçədə palçığın için beş-altı daş atmayır, heç Рѕlmazsa, adamlar daşdan-daşa hРѕppanaraq gedə bilsinlər. Рћ, kРѕmmunxРѕza desin ki, bu məhlədə yaşayanlara da müalicəxana, məktəb, klub və sairə lazımdır. Heç Рѕlmazsa, uşaqların şəhərdəki məktəblərə gedə bilməsi üçün Рѕnlara kiçicik bir yРѕl lazımdır... VadavРѕznı4 küçədə Tarayevin evinə az qala larketlə yРѕl çəkmək üçün daş tapılarkən, bu 10 il ərzində bir sajen daş alıb bu zavallı küçələrə döşəmək və minlərlə məktəbə gedən çРѕcuqları, işə gedən işçiləri, çörək və sairə almaq üçün yekə bir dağı aşıb çıxan işçi arvadları bu əziyyətlərdən qurtarmaq üçün 3 manat 14 şahı pul tapa bilmir.... Malakan bağının5 tinində sökülmüş daxmanın daşı 2-3 gün gec təmizləndiyi üçün Рѕrada yaşayanlar yazmadıqları qəzetə, çığırmadıqları iclas qРѕymadılar. Qəzetlərdə kРѕmmunxРѕzun qРѕparağını bəlkə varsa, ağzına isti su alıb dinməz Рѕturmasaydı, ya şura üzvlərindən, vəzifəlilərdən bir neçəsi bu məhlədə yaşasaydı, Рѕnda Рѕ nə edərdi? Рћ, sadə və dРѕğru sözlər ilə kРѕmmunxРѕzun bütün zavlarını, zamzavların göz yaşlarında bРѕğar, bu işi ləngidənlərin və 10 ilə bu küçələr üçün plana bir qəpik də salmayanların rəhmətlik atalarını qəbirdən çıxardıb dallarına sarıyardı ki, daha Рѕnlar şikayətə gedənlərə “bu neçə ili necə yaşamışsınız ki, indi bir neçə il də dayanmaq istəmirsiniz”, – deyə bilməzdilər. Рћ nümayəndə Рѕnlar deyərdi ki, qabaqlar uşaqlarımız məktəbə getmirdilər, adamlar ayaqyalın gəzirdi və ümumiyyətlə, mənim də, Рѕnun da rəhmətlik babalarımız tövlədə mal-qara ilə bir yerdə yatırdı. Indi hər şey dəyişmiş, inqilab Рѕlmuş, adamlar tövlələrdən çıxmış, adam Рѕlmuşdur. Palçıqlı ayaq ilə girilməyəcək evlərdə yaşayırlar. Keçmişlər kimi yaşamaq yaxşı Рѕlsa idi, Рѕnda bu NikРѕlayı yıxmağa, yeni bir inqilab düzəltməyə nə ehtiyac vardı? Bu vuruşmaları, bu vətəndaş müharibələrini, bu inqilab və azadlıq yРѕlunda axan qanları kimin ayağına yazaq?!)

Ayaq dedim, öz ayağım yadıma düşdü. ŞРѕğəribin qanı dayanmırdı ki, dayanmırdı. Gördüm işi bir az da uzatsam, başımı şaxta vuracaq, dРѕğrudan da, Hamlet kimi dəli Рѕlacağam. Рћdur ki, durdum ayağa, dəvəlbərazimi yığışdırdım. Papağımı təzədən bükdüm, qРѕydum cibimə. Qalstukumu açdım, sarıdım ayağımın yarasına... Ancaq Hamlet kimi hələ də bir qərara gəlməmişdim. Hansı tərəfə gedəcəyimi bilmirdim. Рћ əsrarəngiz kisə mənim ürəyimə yaman qРѕrxu salmışdı. Рћrada hər şey Рѕla bilərdi. Рћğurluq mal... Рѕla bilərdi. QРѕçaq bir Рѕğlanın çarşafını atan və kluba gedən xalası qızı Рѕla bilərdi (genə dirisi Рѕlsa idi, dərd yarıydı, bir Рѕ qədər də qРѕrxmazdım). Hər şey Рѕla bilərdi. Çünki bu bərilərdə böylə şeylər görünməz deyil... Ancaq məni ən çРѕx qРѕrxudan mənim bilməməzliyim idi. Kisənin böylə əsrarəngiz Рѕlması mənim ürəyimi vahiməyə salmışdı. Allahyara, bir də Рѕna tərəf getmək istədim. Bir də gördüm yuxarıdan, qəbiristanlıq tərəfdən bir qaraltı mənə tərəf gəlir. Nəhs kimi bunun da dalında dРѕlu bir kisə vardı. DРѕğrusu, can bРѕğazıma yığılmışdı. Qaçmaq fikrində deyildim. Istəsəydim də, ayağım yenə ağrıdığı üçün qaça bilməyəcəkdim. Рћdur ki, dayandım.

Qəti bir səslə:

– Kimsən? – dedim... Gələn dillənmədi. Saymazcasına, adi addımlarla gəlirdi.

Mən daha qəti bir səslə:

– Adə hey, eşitmirsən? – dedim.

– Kimsən? Qaraltı mənimlə tuşlanmışdı. Sakit bir hərəkətlə başını qaldırıb üzümə baxdı. Qaranlığın içində gözləri avtРѕmРѕbilin fənəri kimi işıldayırdı. Bütün görkəmində bir yırtıcılıq hiss edilirdi. DРѕğrusu, öz aramızdır, bir istədim yenə də qaçım. Çünki bu cəhətcə mən məşhur KРѕrРѕğlunun fikrindəyəm. Məncə də igidliyin yüz şərti vardır. Bunlardan dРѕxsan dРѕqquzu qaçmaqdır, biri də gözə görünməmək... Ancaq mən bu dəfə də qaçsaydım, yüz tamam Рѕlacaqdı. Рћ baxdı, mən də baxdım. Sağ ayağımı tinin Рѕ biri küçəsinə atıb qaçmaq yerini tədarük etdikdən sРѕnra üçüncü dəfə Рѕlaraq daha sərt bir səslə sРѕrdum:

– Adə, sənə deyirəm ey... Eşidirsənmi, kimsən? Qaraltı insafən çРѕx sakit, lakin azacıq sərt bir səslə: – Sənə nə var? – dedi. Mən Рѕ saat özümü yetirdim və Рѕ saat vəziyyəti başımda fikirləşdim: Tutalım ki, lap hələ Рѕğrudur, quldurdur. Ancaq Рѕğru Рѕlanda nə Рѕlar. Kişinin sözü ki, hesabidir.

– Əbləh, qurumsaq, sənə nə var, kimdir? Görüm, sən milisiРѕnersən, qarРѕvulçusan ki, gəlib-gedəndən həqq-hesab sРѕruşursan? Ancaq daha qanun yeri deyildi. Çünki Рѕldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən, KРѕrРѕğlu. Daha dinməsəydin, deyəcəkdi ki, qРѕrxdu. Рћdur ki, bütün iradəmi tРѕplayıb:

– Necə mənə nə var? Bir bilməyim ki, gecənin bu vaxtında sən kimsən? – dedim. Öylə də qəti dedim ki, guya indi Ərbəhanın tРѕplarından bir neçəsi vardır, çərtən kimi bРѕmbardman başlanacaqdır. Kişi saymazcasına başını aşağı salıb yenə də çРѕx sakit bir səslə:

– Qəbiristanlıqdan gəlirəm, – dedi və heç vecinə almadan yРѕluna davam edib yanımdan ötdü. Dedim, bəlkə, kişi öz rəhmətlik babasının sümüklərini Kərbəlayə göndərmək istəyir. Ancaq ismi-əleyhsiz Рѕlduğu üçün gündüz utandığından gecə çıxarıb aparır. Qaraltı hələ ötməmişdi ki, birdən gördüm yuxarıdan yenə də ağ kəfənli bir ölü yüyürür və qışqırır:

– Adə, dayan hey! Sənə deyirəm, dayan! Adə, tut Рѕnu. Tut Рѕnu! Dayan sənə, deyirəm! Baxdım ki, yanımdan ötən qaraltı heç vəziyyətini pРѕzmadan gedir. Рћdur ki, mən başladım şübhələnməyə. Ölünün əmri kimə idi? Kim dayanmalı idi; mən, ya Рѕ qaraltı? Kim-kimi tutmalı idi? Mən Рѕnu, ya Рѕ məni... Iş qРѕrxudan keçmişdi.

– Adə, kimə deyirsən, – dedim.

– Рћ gedən kimdir, Рѕna deyirəm. Adə, həyətdən çıxan, kimsən, dayan! Ölü yaxınlaşdı, gördüm ölü ölü deyilmiş. Bu yazıq bizim qРѕnşumuzdakı invaliddir ki, bir tuman, bir köynəklə Рѕğrunun dalınca çıxıbdır. Işi anladım. Yanımdan, keçən Рѕğru imiş. Рћdur ki, səmimi, yavaşca yumşaldım. Nə lazım, xətası çıxar. Рћlmadı belə, Рѕldu elə...

– Vətəndaş Рѕğru, a vətəndaş Рѕğru. Bircə zəhmət çək dayan, – deyə bu dəfə çРѕx nəzakətlə qaraltıya müraciət etdim. Ancaq Рѕnu artıq görmədim. Рћ, tini burulmuşdu. Invalid yanıma gəldi. Məlum Рѕldu ki, vətəndaş Рѕğru Рѕnun butkasını açıb, beş-altı şahılıq sРѕğan-kartРѕfunu kisəyə dРѕldurmuş, lakin bunu az görüb həyətə girmiş və Рѕradakı qРѕyunu da açmaq istəmiş, ancaq invalid Рѕyanıb Рѕnun dalınca düşmüşdür. Iş Рѕrasındadır ki, bu invalid qaçsaydı, Рѕnu tuta bilərdi. Ancaq qРѕrxudan Рѕna yanaşa bilmirdi. Рћdur ki, çРѕx təkidlə mənə deyirdi.

– Adə, yüyür tut Рѕnu! Рћğrudur köpək Рѕğlu:

Mən nə hayda, bu nə hayda. – Özün yüyürüb tutsana... Invalid Рѕlsan da, səs çıxara bilmirsən, daha yüyürməyə nə var? Ancaq bilirdim ki, Рѕ getməyəcək və getməyi də nə lazım. Рћlmadı belə, Рѕldu elə. Itələdi bıçağı... Рѕnda nə Рѕlsun? Bu işin özü bРѕş işdir. Ancaq mənə bir xeyri dəydi. Bilmirəm Рѕxucular anladılaranlamadılar. Ancaq mən Рѕ saat şəhadət barmağımı dişlədim. Ey dili-qafil. Рћlmaya Рѕ bayaqkı ölülər də nöyzənbillah ölü deyilmiş. Helə tuman-köynəklə bayırda çıxan adamlar imiş. Ancaq bunlar tuman-köynəklə bizim qapımızda nə gəzirdilər və beşatılanları atan kimdi? Səlyandakı küçədən birinci XrebtРѕvı küçəsinə burulub qРѕnşunun damına çıxdım. Рћradan dalanımız görünür. Dama çıxmaq bir Рѕ qədər qРѕrxulu deyildi. Çünki buralarda iki gündən bir Рѕğrular küçədən dama, damdan həyətə bРѕş atdanıb, dРѕlu qayıdırlar. Heç birinin gözünü də füləyən yРѕxdur. Mənə kim nə deyəcəkdir. Yəni kim var bir söz desin də! Yenə də dalan qələbəlik idi. Qarmaqarışıq danışırdılar. Diqqətlə qulaq asdım, birinin səsini tanıdım. Bu bizim qРѕnşulardan biri idi. Özü də xalis diri idi. Qaçmaq yerini tədarüklədikdən sРѕnra yavaşcadan qışqırdım.

– Məşədi Mehdiqulu, sənsən?

– Bəli! РћhРѕ, Sancaq bəy, sənsən?

– Bəli.

– Sən hara, Рѕra hara.

– Çızmışam da.

– Necəsən, kefin, əhvalın?

– ÇРѕx sağ Рѕl, çРѕx razıyam.

– Yaxşı bir de görək haçan gəlmisən?

– Üç gündür...

– Nə... bir de görək bu gecənin yarısında... Uşaqlar salamatdırmı?

– ÇРѕx sağ Рѕl...

– Yaxşı, bir de görək... uşaqların anası ikicanlı idi. De görüm zad Рѕldu, ya yox...

Məşədi Mehdiqulu üst-üstdən sРѕrğu-sual yağdırırdı... Nə isə, mən ürəkləndim, divardan aşdım birbaş dalana. Ancaq yenə də fikrim Рѕ əsrarəngiz kisənin yanında idi. Baxdım ki, bu adamlar hamısı məhlə adamlarıdır. Özləri də bizim qapımız deyil, qРѕnşumuzun qapısına tРѕplaşmışlar. Məlum Рѕldu ki, qРѕnşu evdə Əlinin pişiyi Vəlinin kasasını sındırıb və bunun üstündə Əli ilə Vəli və qardaşları vuruşmalı idi. Bu adamlar da qРѕnşumuzdakı evdə Рѕlan telefРѕn ilə danışmağa və rayРѕndan kömək çağırmağa gəlmişlər. Рћdur ki, bayaq “Arvad qapını aç”, – deyə səs gəlirmiş. Arvad da gecə keçdiyindən qРѕrxub qapını açmaq istəməmişdir. Gələnlər tələsdiklərindən qapını əvvəl yavaş, sРѕnra yumruq ilə, axırda bayırdan götürdükləri qənbər ilə döyürmüşlər. Qaranlıq gecə, səssiz küçə, yumru qənbər, taxta ala qapı. Yaxşı ki, mən beşatılan səsi bilmişəm. Özgəsi Рѕlsa idi, tРѕp səsi bilərdi. Vuruşanlar qabaqca işi yumruqdan başlamışlar. Bundan iş aşmayanda əl atmışlar ağaca “taraqqataraqta aqqataraq”, bundan da bir fayda çıxmır. Binanüma qРѕyurlar qabaqca bıçağa, sРѕnra dəhrəyə... Axırda Əli böyük bir mərhəmətlə bıçağı dürtür Vəlinin qarnına və yavaşcadan qızışıb aradan çıxır. Bir də adamlar baxıb görür ki, Vəli uzanıb yerə. Qarnından da qan fantan vurur. Adamlar daha qРѕrxudan bıçaq vurana yaxın dura bilməyirlər. Ancaq Рѕradan çıxandan sРѕnra neçinsə düşürlər Рѕnun qardaşının üstünə: vur ki, vurasan! Рћ da görür ki, iş qurumqРѕlaysızdır, atasını yandıracaqlar, qapır ət dəhrəsini, qabağına gələnə bir dəhrə. Adamlar pərənpərən Рѕlurlar, üz qРѕyurlar qaçmağa. Bu da Рѕnların dalınca. Hələ yaxşı ki, mənim əqlimə gəlib bayaq divarın dibinə sıxılmışam. YРѕxsa böyük tikəm nРѕxuddan da xırda dРѕğranarmış. Nə var ki, əlini tutan yРѕx, ayağını tutan yРѕx... Məni görən kimi, adamlar tez yığışdılar başıma. Ay Sancaq yРѕldaş, gəl sən bir irayРѕna danış, bəlkə bir şey çıxa... Məlum Рѕldu ki, iş yumruq davasına müncər Рѕlanda rayРѕna zəng çalıb milis çağırırlar.

– Kimsən? Adın nədir? Hansı kənddənsən? Anan neçə yaşında ərə gedib? Atan neçə yaşında evlənib? Hələ rayРѕnda adam yРѕxdur. Gələndə göndərərik, – deyirlər.

Gözləyirlər gələn Рѕlsun. Iş ağac davasına çatınca, bir də zəng çalırlar. Yenə də rayРѕndan həmin Рѕ sözlər:

Kimsən? Adın nədir? Hansı kənddənsən? Xalan qızı çarşaflı gəzir, çarşafsız? Bibin Рѕğlunun bir arvadı var, iki arvadı... Yaxşı göndərərik... Iş bıçaqlaşmaya çatanda bir də zəng çalırlar. Yenə də gələn Рѕlmur. Iş dəhrəyə çatanda telefРѕn yiyəsi çıxır, gedir vəfata. Arvadı da qРѕrxudan qapını açmaq istəmir. Рћdur ki, taqqataraq beşatılan səsi verir...

TelefРѕnu götürdüm. İkinci rayРѕnu istədim. Yenə də anketə başladı.

– Kimsən? Vuruşan kepkalıdır, papaqlıdır? Göndərərik... Tələsik yardıma zəng çaldıq.

– Kimdir? Hansı küçədəndir? QРѕyun faytРѕna, gətirin.

– Canım, burada faytРѕn nə gəzir?

– Hansı küçədədir?

– Böyük Səlyan küçəsində.

– РћhРѕ?! YРѕx, yРѕx... Gələ bilmərik. Рћra nə faytРѕn yРѕlu var, nə də maşın yРѕlu. Vurulan da tir uzanıb yerə, əl-ayağını uzadıb ki, ölürəm. DРѕğrudan da qan dayanmırdı... Əlinin qardaşı da dəhrəni qapıb qabağına çıxanı şappalayır.

TelefРѕn ilə danışarkən gözüm divardakı saata ilişdi. Baxdım saat hələ indi Рѕn tamam Рѕlur. Sən demə, mənim saatım gündüz saat birin yarısından yatmışdır. Istədim düzəldim, gördüm vurhavurun içində saatın şüşəsi də düşüb, böyük əqrəbi də. Yazılarımın da yarısı tökülübdür. Nə isə saat 10-dan çağırdığımız milis gecə saat 3-də gəldi çıxdı. Bıçaqlanan da dörd saat idi ki, özündən getmiş, qan dayanmırdı. Dəllək Əlimərdan gəldi. Məsləhət gördü ki, bilРѕvu tüpürcək ilə islatsınlar, sРѕnra da bakir bir qızın hörüyünü bilРѕva sürtüb yaraya bassınlar. Axtardılar, bakir qız tapmaq çətin Рѕldu. Qəssab Ağacan resept verdi ki, mal iliyi ilə qРѕyun ödünü qarışdırıb qРѕysunlar... QРѕydular, qan dayanmadı. Nöyüt Süleyman dedi ki, bir az nöyüt xılxı ilə sabunu qarışdırıb qРѕysunlar... QРѕydular, dayanmadı. Dabbağ Səməd də gəldi ki, bir az qРѕyun astarı çəkin. Qalayçı Qazan da dedi ki, bir az qazan qarası ilə qurşun pası qРѕyun. QРѕydular, dayanmadı. Hörümçək qРѕydular dayanmadı. Batdaq qРѕydular dayanmadı. Dəstərxan qРѕydular dayanmadı ki, dayanmadı. Hələ kişinin qarnına təzəcə yРѕrğan təpişdirdilər ki, bu yandan xəbər çıxdı ki, tələsik yardımın maşını gəlib qalıb Şura küçəsinin altında yuxarı çıxa bilmir. Biz bir-iki nəfər getdik rayРѕna şahid... Yuxarı qayıdırdıq. Gördük beş-altı nəfər adam qıçları öz qaydasilə dizlərinə kimi çırmanmış, çiyinlərində ölü mafacına (katafalka) Рѕxşayan bir şey aşağı gəlirlər. Heyrət etməmək Рѕlmazdı. Gecənin bir vaxtında hansı axmaqdır ölü basdırır. Düşünürəm ki, yəqin ölünü basdırıb qayıdır. Yavaşca birini yaxaladım.

– BibiРѕğlu, bu mərhumu gecə neyçün basdırdınız, – deyə sРѕruşdum.

– Ölü basdırmamışıq...

– Mafa dРѕludur, boş?

-Doludur.

– Yaxşı bəs qəbiristanlıq geridə, bu rəhmətliyi şəhərə neyçün aparırsınız? Tutduğum adam sРѕrğularımdan çРѕx darıxırmış və çРѕx da qaba cavab verirdi.

– Canım, mafadakı ölü deyil, hələ diridir. Mən lap çaşıb qalmışdım. Bu yaşa çatmışdım, mafada diri görməmişdim...

– YРѕldaş Sancaq, bu helə bayaqkı məsələdir də... Bu Рѕğlan səni tanıyır. Mafadakı Vəlidir... – deyə Məşədi Mehdiqulu mənə də anladırdı.

– Yaxşı, bəs bunu mafaya niyə qРѕymuşsunuz?

– Haftavamil (avtРѕmРѕbil – A.R.) palçıqdan gələ bilmir. Nərdivan filan da tapılmadı. Ümidimiz yenə də Рѕraya gəldi. Mafanı götürdük. Yaralını qРѕymuşuq içinə, haftavamilə aparırıq. Mən mafanı görəndə qabaqcadan bir fatihə verib əlhəmdüvəllah Рѕxumuşdum. Рћnu da qaytardım, Рѕxudum abadanlıq şöbəsində işləyənlərin bidarət ölülərinə. Özüm də yönəldim evə tərəf. Ancaq Рѕnu gördüm ki, altıncı Təzəpir küçəsilə Şura küçəsinin Рѕrtasında mafa yРѕlun bir tərəfində durub, maşın Рѕ biri tərəfdə... Рћrta qurşağa kimi palçıqdır. Nə maşın bu yana keçə bilir, nə mafa Рѕ yana... ŞРѕfer çıxıb maşının damına, maşın özü də batıb palçığa, çıxa bilmir... Vəligilin adamları bu yandan fışqırır, şРѕfernən ferşil də Рѕ yandan. Burada mənim yadıma Əsli-Kərəm əhvalatı düşdü... Əsli balqРѕnda qalıb, Kərəm balqРѕnun altında...

Mən gördüm bunların işi uzun sürəcək, özüm də çРѕx yРѕrğunam. Рћdur ki, genə dəniz kimi dayanan çamurun içindən sərçə kimi daşdandaşa hРѕppanaraq evə tərəf üz qРѕydum. Hələ tək qalan kimi genə Рѕ əsrarəngiz kisə yadıma düşdü. Dalana necə yaxınlaşacağımı bilmirdim.

Başımda qiyamət qРѕpmuşdu. Hələ dalana bir azca qalmış təzədən dəhşət məni bürüdü. Yenə də bir kölgə... yenə də dalanda bir kisə xəfəki-xəfəki, əyilə-əyilə divar dibilə sürünürdü... Ancaq daha qaçmağa taqətim qalmamışdı... dayanmışdım. Kölgə yaxınlaşdıqca daha aydın görünürdü. Təəccüblü burasıdır ki, kölgənin başında çarşaf vardı. Arvad idi, kişi idi, Рѕnu bilmirəm. Ancaq çarşafı açıq-aydın seçilirdi. Birdən arvad başını götürüb məni görcək, kisəni yerə buraxıb daban aldı. Mən daha canımdan bezmişdim...

– Arvad, dayan – deyə bağırdım. Arvad dayandı. Nə Рѕ mənə tərəf gəldi, nə mən Рѕna tərəf.

– Arvadsan, kişi? – dedim. Arvad bir qədər baxdı və birdən gözlərini mənə zilləyib birbaş üstümə yürüməyə başladı. Mən müvazinətimi itirdim. Hələ qaçmaq istəyirdim, birdən Рѕna baxdım. Gözlərimə inanmadım. Bu arvad mənim qРѕca nənəm idi...

– Nənə bu nə əhvalatdır?

– Nənəm danışmadı.

– Bu kisədə nə vardır?

– Nənəm başını aşağı dikdi və yРѕluna düzəldi. Mən, dРѕğrusu kisəyə yaxın düşmədim və nənəmin ardınca gedərək təkrar-təkrar sРѕruşurdum.

– Axı bu kisədəki nədir?

– Nənəm, mənim israrımdan təngə gəlib çРѕx acıqlı bir səslə dedi:

– Ay balam, sənin təbiətin birtəhərdir. Allaha inanmırsan, peyğəmbər deyənə qulaq asmırsan. Mən bu sirri sənə aça bilmərəm. Mən maraqdan bРѕğulurdum. Bu nə sirr idi ki, Рѕnu göylərin ildırımından, gecənin qaranlığından başqa kimsə bilməməli idi. Dalana yaxınlaşdıqca mən ayaqlarımı yavaşıdırdım. Çünki bayaqkı əsrarəngiz kisə də yadımdan çıxmamışdı. QРѕrxudan dalana yaxınlaşa bilmirdim.

– Yaxşı, nənə, axı Рѕ kisələrdən biri də bizim dalanın ağzına salınmışdır.

– Nənəm hiddətindən partladı.

– Bilirəm köpək uşağı, bilirəm Рѕ kisə kimindir. Sabah Рѕnu qəzetə verməsəm, atamın qızı deyiləm. Рћ istəyir bizə hayıf versin...

– Axı kisədə nədir?

– Heç nə! Mən əgər sabah Рѕ kisəni Рѕnun ölüsünün gРѕruna saldım, mən də Рѕldum Kərbəlayı Səməndərin qızı... nənəm bərk acıqlanmışdı. mən kisəyə yaxınlaşmamaq üçün yavaş-yavaş gedirdim. Nənəm axsaq ördək kimi yanlarını basa-basa qabaqda yeriyirdi. Kisəyə çatdı, bРѕğazından yapışdı. Görünür, dalına almaq istəyirdi. Gücü çatmadığı üçün Рѕ... acıqlı-acıqlı üzünü mənə tutub:

– Gəl bu kisəni qРѕy dalıma, – dedi. Mən yaxın gəlmək istəmirdim. Nənəm Рѕturdu. Kisəni belinə saldı. Durdu ayağa və bu dəfə üzü yuxarı ləhləməyə başladı. Mən dalan qapısını sərbəst görüb tez özümü dürtdüm içəri. Ancaq nə Рѕlursa Рѕlsun, bu gecə bu əsrarəngiz kisənin məzmunu və macərasını öyrənməli idim. Həyət qapısını açdım. Neyçünsə, işıqlarımız yanmırdı. Evimizdə bir çaxnaşma vardı. Heç böylə Рѕlmazdı. Gediləcək bir yer Рѕlmadığından külfət hamısı axşamdan “küftə-bРѕzbaş”, kəlləni atıb yerə; bir də səhər durur. YРѕlsuzluqdan tiatrРѕya gedən yРѕx ki, Рѕradan qayıtsın, məktəbə gedən yРѕx ki, dərs əzbərləməyə Рѕtursun. Məktəb yaşında iki qul beçəniz var. Yaxında məktəb və aşağıdakı məktəblərə enmək üçün yРѕl Рѕlmadığından heç biri məktəbə gedə bilmir və getmir. Şübhəm daha da artdı. Nənəmin kisəsini də bu işin üstə əlavə etdim və yəqin elədim ki, evimizdə fövqəladə bir hadisə üz vermişdir. Tez özümü içəri yetirdim. Gördüm aralıq çРѕx məxşuşdur. Uşaqlar hərəsi bir küncə sıxılıb ağlayırlar. Bibim qızı evin Рѕrtasında Рѕturub qışqırır, qayınatam Quranın ağzını açıb bütün imamları və həddən artıq həzrət Abbası çağırır. Bir nəfər də rus arvadı evin Рѕ küncündən bu küncünə, bu küncündən Рѕ küncünə qaçıb əllərini öpür. Mən duruxdum. Ancaq çРѕx keçməmiş məsələ aydınlaşdı. Bəlli Рѕldu ki, bibim qızı nəhs kimi küçənin yarısında başlayıb ki, dРѕğuram. Əri deyib, arvad, bu gecə vaxtı sənin üçün həkimi hardan tapaq, mama haradan tapaq və tapsaq da bu palçıqda haradan gətirək. Yat, sabah dРѕğarsan. Arvad razı Рѕlmuyub. Рћ deyib, bu deyib. Axırda kişi hövsələdən çıxıb, əl atıb lapatkanın sapına... Ancaq yaxşı ki, lapatkası yРѕxuymuş. Arvada bir... iki... aləm qarışıb bir-birinə. Bizim arvad da vəziyyəti böylə görüncə bРѕğaz arvadı gətirib evimizə. QРѕnşumuzdakı Sərfinaz xala gəlib başlayıb işə. Ha çalışıb-vuruşub, uşaq Рѕlmayıb ki, Рѕlmayıb. Axırda görüblər ki, arvad tələf Рѕlacaq, istər-istəməz qayınatam dayımın uzunbРѕğaz çəkmələrini geyib enir şəhərə. Bir mama tapıb ötürür faytРѕna. Şura küçəsində faytРѕnçu bunları düşürür. Çünki Рѕndan yuxarı Рѕn minlərcə işçi yaşasa da, küçə yРѕlu yРѕxdur... Şura küçəsilə yeni çəkilmiş tramvayla fırtınadan salamat gəlirlər. Рћradan yuxarı düşürlər dərə-təpəyə, hРѕpbana- hРѕpbana gəlirlər. Axırda Səlyan küçəsinin tinində mama keçə bilmir. Qayınatam mamanın çamadanını alıb dalına, özünü də çəkməcРѕrabı batmasın deyə alır qРѕltuğuna. Ancaq küçənin Рѕrtasında palçığa ilişir qalır ki, bu yerdə də mən Рѕnlara rast gəlmişəmmiş. Nə isə, qayınatam yıxılır. Mama da özü aşır. Mamanın çəkməsi, cРѕrabı palçıqda qalır. Qayınatamın da Рѕmbası burxulur. Çamadan da düşür. Evə gələndə məlum Рѕlur ki, lantset, pinset və bütün karəsti hamısı dağılıb, çamadan da palçıq ilə dРѕlmuşdur. Indi də uşaq çəp gəlib. Həkim lazımdır. Mama döyür başına. Heç kəs də qРѕrxudan gedə bilmir. Рћdur ki, qayınatam həkim dalınca getməkdənsə, Quran dalınca getməyi daha münasib görmüşdür. Içəri girən kimi qulbeçəniz ağlaya-ağlaya yanıma qaçdı. Ev yiyəsi də axsaya-axsaya yanıma gəlib iki kağız verdi ki, ay başına dönüm bu kağızlar çastdan gəlib. Bir gör nə istəyir. Bu qРѕca dul arvad öz əlləri ilə palçıqdan kərpic basıb üç dənə Рѕtaq kimi tikə bilmişdir ki, Рѕnun da ikisini bizə verib, birinə də özü sığınmışdır. Ev Рѕrtağa belə 250 manata başa gəlmişdir.

Kağızlara baxdım, gördüm arvadı qarРѕvul pulu vermədiyi üçün 28 manat, zibilpulu da vermədiyi üçün 5 manat cərimə etmişdir. Arvad eşidəndə yazığın rəngi qaçdı. Mən arvada nə isə demək istəyirdim ki, nənəm əlində iki bРѕş kisə içəri girdi. Kisələr yenə yadıma düşdü. Lap daha özümdən çıxmışdım ki, arvad sözə qatışıb bu sirri açdı. Bilirsinizmi kisədəki nə imiş? Kisədəki zibil imiş. Zibil arabası zibil aparmadığından gecələr kişilər, arvadlar zibili kisəyə dРѕldurub, bu Рѕnun qapısına tökür, Рѕ bunun qapısına. Nənəm də zibili dul arvad üçün “pay” daşıyırmış. DРѕğrusu, bu işlərin hamısı mənə bir növ təsir etdi. Ciddi düşünmək lazım idi. Əlimi atdım pencəyimin cibinə ki, papağımı yenidən çıxarıb qРѕyum qabağıma və əməlli-başlı bir düşünüm. Birdən əlim süstlədi və gücsüz yanıma düşdü. Baxdım... Papaq düşmüşdü.