Oxuma tətbiqinin oxuma məhsuldarlığını və beyin funksiyası üzərinə təsirləri çoxdur. Oxuma beyinin qurluşuna müsbət təsir edir. Cəmiyyəti və mədəni təməlləri işlək olan, ağıl, düşünmə, qavrama gücü, duyğu dünyası, sorğulayıcı şəxs, fərdilik, təhsil müvəffəqiyyəti, dil inkişafı, ünsiyyət bacarığı sahələrində fərd və cəmiyyətə yönəlik funksional qatqıları qəbul edilən oxuma fəaliyyətinin, insan beyni tərəfindən reallaşdırılan çox dəyişkənli qarmaşıq bir zehni müddət olduğu bilinir. Hətta, bu fəaliyyətin beynin “ təbii olmayan” qeyri-adi uğurlarından biri olduğu tez-tez dilə gətrilir. Bu müddətin bilinməyən yeni detalları meydana çıxır. Xüsusilə, yeni neyrobiolojik baxış, kəşf və izahlar, oxuma faktının fərqli ölçülərilə və daha çox ciddiyə almağımız lazımdır Oxuma, gözlərin yazılı kəlmələri dərk etməsilə başlayar. Sətrləri oxuyarkən gözlərimiz səhifəni soldan sağa, spazmodik hərəkət adını verdiyimiz və saniyədə 4-5 dəfə təkrarlanan çox qısa müddətli fasilələrlə ayrıd edər. Lüğətlərdən əks olan “fotonal retinaya” çatığında ağ kağız üzərindəki qara hərflərə aid məlumat retinadakı neyronlar ( sinir hüceyrəsi) tərəfindən bütün görüntüsü ilə deyil, saysız parçalara ayrılmış məlumat olaraq dərk edilir və beynin görmə mərkəzinə çatdırılır. Görmə mərkəzimiz bu məlumatları yenidən bir yerə gətirir. Bu mərhələdə bir yandan beynimiz hərfləri səsə çevirirkən ( fonolojik yol) digər yandan oxunan sözlərin nə olduğunu, yaddaşımızdakı lüğətə baxaraq müəyyən edər ( leksiki yol) Nəticədə hərflər həm bəlli bir səsi həm də bəlli bir mənası olan sözlər olaraq dərk edilir.
Beyindəki iki ayrı bölgə Qəribə olan bir digər nöqtə, oxuma və yazma funksiyalarının bir-birinə bağlı olaraq reallaşmasına rəğmən, beyində bu fəaliyyətlərdən məsul iki ayrı bölmənin olmasıdır. Məsələn, “ oxuma çətinliyi” olaraq adlandırılan “ aleksi” xəstələrinin bir bölümü, oxuma bacarığını itirər amma yazmada problem yaşamaya bilər. İstər aleksi istərsə “ öyrənmə çətinliyi” mənasına gələn “ disleksi” üzərinə araşdırmalar, oxumanın neyrobiologiyası haqqında yeni kəşflər təqdim etdi. Beyində rəqəmlərlə hərfləri tanımaqdan problemi bir bölgə olduğu, beynin fərqli bölgələri arasında ünsiyyəti təmin edən, ağ maddə adı verilən və liflərdən təşkil olunan quruluşun olduğu, misal, vizual məlumatı “ vizual hərf mərkəzinə” aparan liflərin görülə bildiyi, “ oxuma bölgəsi”-nin, “ angular gyrus” adı verilən və serabral korteksdə, sol parietal lobun dabanında yer alan bölgə olduğu qeyd edilir. Haqqında danışılan liflərdə bir qopuqluq olduğunda, oxunan yazıya aid vizual məlumat hərf mərkəzinə çatmır, beləliklə oxumada mümkün olmur. Eyni məlumat başqa bir kanaldan çatınca ( əl içinə toxunularaq yazılan hərflər) oxuma reallaşmaqda ( Karaçay 2011) Oxumaya aid neyrobiloliji proseslərin anlaşılmasında son illər MR kimi görüntüləmə texnologiyalarında reallaşan yeniliklərin də böyük payı var. Şəxslərin dəyişik funksiaları yerinə yetirirkən reallaşan beyin fəaliyyətlərinin gərçək zamanlı fotoqraflarını artıq çəkmək imkanı var.
Yenə Karaçayın dediyinə görə, beyində hərflərin, sözlərin və rəqəmlərin vizual dərk edilməsi mövzusundakı çalışmaları ilə tanınan “ Reading in the Brain” ( beyində oxuma) adlı kitabın müəllifi Fransız elm adamı Stanislav Dehaene və işçi qrupu, aleksi xəstələri üzərində belə bir təcrübə reallaşdırmışlar. Beynin hərf qutusu Bu çərçivədə, əvvəl aleksi xəstələinin beyin görüntülərini fMRi ( funksional maqnetik rezonans tomoqrafiyası) ilə müəyyən edib fərqli xəstələrin beyin görüntülərini komputer ilə 3D olaraq qarşılaşdırıb ortaq bölgələri tapdılar. Daha sonra bu görüntüləri beyinlərinin oxşar bölgələrində lezyon olan, amma aleksi olmayan xəstələrin beyin görüntüləri ilə qarşılaşdırdılar. İki görüntü arasında ortaq olmayan bölgə, aleksidən problemli bölgə olmalıydır. Bu təcrübənin axırında aleksi xəstələrinin hamısının beyinlərindəki təsirlənən bölgənin eyni yer olduğu meydana çıxdı. Dahaena, qrupunun əldə etdiyi nəticəyə əsasən vizual hərf mərkəzini beynin hərf qutusu adlandırmağa başladı. Hərf qutusu sol oksipito-temporal bölgədə yer alırdı. Oxuma dili istər ingiliscə, istər fransızca, istər çincə olsun hərf qutusunun yeri həmişə eynidir. Oxuma fəaliyyətində hərflərin dərk edilməsi işin sadəcə başlanğıcıdır. Oxumanın reallaşması daha çox qarmaqarışıq bir fəaliyyətdir. Dahaena və qrupu oxuma fəaliyyətini belə izah edir: Beynin sol oksipito-temporal bölgəsində yer alan hərf qutusu, hərfləri və spzlərin vizual şəkillərini dərk edir. Hərf qutusu bu məlumatı sol yarımkürədə olan və sözün mənasını, səs motivlərini, hərflərin səslənişini şifrələyən çox sayda ayrı bölgəyə çatdırılır.
Dolasıyla eşitmə və danışma bölgələri ilə doğrudan əlaqələr əsas mövzu olur. Lüğətlərdə çoxlu mənaların dərk edilməsi və izah edilməsi, beynin hafisə və duyqu kimi funksialarından cavabdeh bölgələrinin iştirakınıda lazım bilir. Bu bölgələr arasındakı qarşılıqlı məlumat axışı ilə sadəcə insana aid bu qeyri-adi bacarıq reallaşır.
Tərcümə: Aidə Mahmudova
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR