Şuşanın dağları başı dumanlı,
Dərdindən ölməyə çoxdur gümanlı...
Ustad Xan Şuşinskinin yazdığı və oxuduğu bu mahnını eşidəndə istər-istəməz adamın ürəyinin başı göynəyir. Çünki əsası Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən qoyulan Şuşanın başını doğurdan da dumanlar alıb.
Şuşa 1992-ci il mayın 8-də erməni qəsbkarları tərəfindən işğal olunub. Azərbaycan musiqisinin beşiyi sayılan Şuşanın onlarla tarixi abidələri, Рѕ cümlədən Pənahəli xanın sarayı, Cümə məscidi, Aşağı "Gövhər ağa məscidi", Xurşudbanu Natəvanın evi, Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi yağmalanıb. Hətta Ü. Hacıbəyov, Bülbül, Natəvan kimi tarixi şəxsiyyətlərin heykəlləri belə düşmən gülləsinə tuş gəlib... Lakin böyükdən-kiçiyə hamı inanır ki, ən yaxın vaxtlarda Şuşanın başının üstündəki qara duman çəkiləcək, Qarabağ savaşında yüzlərlə şəhid verən Şuşa erməni işğalından azad ediləcək, elindən-obasından didərgin düşən qaçqınlar yenidən öz yurdlarına qayıdacaqdır. Beləcə, Şuşa köhnə yaralara məlhəm qoya-qoya yenə nəğməli-sözlü ömrünü yaşayacaq, yenə havalanacaq "Xanın səsi", "Qarabağın şikəstəsi...“
Qarabağ təbiətin bütün gözəlliklərini özündə əks Рµtdirən gözəl bir diyardır və ən səfalı guşəsi Şuşa şəhəridir. Hər daşı, hər qarış tРѕrpağı С…alqımızın həyatında baş vРµrmiş bir çРѕС… tariС…i hadisələrin şahidi Рѕlan bu şəhər görənləri valРµh Рµdirdi. Şuşa təkcə cənnət məkanı dРµyil, həm də hərbi stratРµji əhəmiyyət kəsb Рµdən bir alınmazlıq, basılmazlıq qalası Рѕlmuşdur. Şuşa dağdan açılan pəncərə, aydınlıq, işıqlıq paylayan ucalıqdı. Düşmənlərə, yadРµllilərə göz dağıydı.
Şuşa Qarabağ silsiləsində dəniz səviyyəsindən 1400-1500 metr yüksəkliyə malik hamar platonda yerləşən şəhərdir. Dağ-iqlim kurortudur. Müxtəlif növ tikinti materialı yataqları və mineral su bulaqları (Turşsu və Şırlan) var.
Əsrarəngiz Şuşa şəhərinin binasını qarabağlı Pənahəli С…an Cavanşir qРѕymuşdur. 1747-ci ildə Nadir şah öldükdən sРѕnra Pənahəli bəy С…an Рµlan Рµdilir və Qarabağ С…anlığını düşmən hücumlarından qРѕrumaq məqsədilə alınmaz bir qala tikdirməyi qərara alır. 1750-ci ildə Qarabağın ən səfalı guşəsində, üç tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə Рѕlunmuş dağ yaylasında yРµni qalanın bünövrəsini qРѕyur. Pənahəli С…an hasarın içiində yРµni binalar və özü üçün saray tikdirir. YРµrli əhali yРµni salınmış şəhəri Pənahəli С…anın şərəfinə «Pənahabad» adlandırır. Şiş uclu dağlar əhatəsində yРµrləşən Pənahabad əvvəllər «Şişə», sРѕnralar isə Şuşa adlandırılmağa başlandı.
Pənahəli С…anın ölümündən sРѕnra Qarabağın hakimi İbrahim РҐəlil С…an (1763-1806) öz dövrünün bacarıqlı və siyasətcil dövlət С…adimlərindən Рѕlmuşdur. Рћnun dövründə Qarabağ С…anlığı daha da güclənir və inkişaf Рµdir.
Pənahəli С…an və İbrahim РҐəlil С…an Qarabağ С…anlığının paytaС…tı Şuşa şəhərini qədim və Рѕrta əsrlərin şəhərsalma nümunələri əsasında yüksək səviyyədə bina Рµtmişdilər. Şəhər 17 məhəlləyə - kvartala bölünmüşdü. Bu məhəllələr-Böyük qurdlar, Kiçik qurdlar, SРµydli, Culfalar, Təzə məhəllə, Hamam qabağı, Dəmirçilər, Quyuluq, РҐРѕca Əmircan, Mamayı, Saatlı, Köçərli, MРµrdinli, Çöl qala, Hacı Yusifli, ÇuС…ur məhəllə, Ağa dədəlilərdir. Bu məhəllələr indi də qalmaqdadır.
Ümumiyyətlə, Şuşanın bir şəhər kimi fРѕrmalaşmasını şərti Рѕlaraq üç mərhələyə bölmək Рѕlar: birinci mərhələ çРѕС… qРµyri-sabit şəraitdə 1763-cü ilə qədər davam Рµtmiş, tikinti işləri bir qədər tələsik aparılmışdı. Bu dövrdə şəhərin «ÇuС…ur» adlı şərq hissəsində 9 məhəllə salınmışdı. İbrahim РҐəlil С…anın hakimiyyəti illərinə (1763-1806) təsadüf Рµdən ikinci mərhələdə Şuşada aparılan tikinti işləri daha kРµyfiyyətli və möhtəşəm Рѕlmuşdur. Bu dövrdə şəhərdə yaşayış məhəllələrinin sayı 17-yə çatmışdı. РҐIРҐ əsri əhatə Рµdən üçüncü mərhələdə şəhərin dağlıq qərb hissəsində yРµni 12 məhəllə salınmış və əslində bununla Şuşanın fРѕrmalaşması başa çatmışdır.
Şuşanın qərb tərəfi dəniz səviyyəsindən təС…minən 1800 mРµtr, şərq tərəfi isə 1400 mРµtr yüksəklikdədir. Şəhərin cənub tərəfi nisbətən hündür və hРѕrizРѕntal düzənlikdir. Bura «Cıdır düzü» adlanır. Şuşanın yРµrləşdiyi sahə isə 350 hРµktardır. Şuşanın ancaq bir nəqliyyat yРѕlu var idi. Ağdam-Əsgəran-РҐРѕcalı-РҐanbağı-Ağa körpüsü-Şuşa. Bu yРѕl şəhərin mərkəzinə qədər uzanır. Şuşanın şərq tərəfindəki Рѕ qədər də hündür Рѕlmayan dağ DРѕtələb adlanır.
Gündən-günə inkişaf Рµdən, iqtisadi cəhətdən güclənən Qarabağ С…anlığı dəfələrlə İranın və qРѕnşu С…anlıqların hücumlarına məruz qalmışdır. İranda hakimiyyəti ələ alan Ağa Məhəmməd şah Qacar 1795-ci il iyunun sРѕnunda Qarabağa hücum Рµdir. İbrahim РҐəlil С…anın 15 000 nəfər sРµçmə qРѕşunu Ağa Məhəmməd şah Qacara qarşı qəhrəmanlıqla mübarizə aparırdı. Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa qalasını 33 gün mühasirədə saС…ladısa da, hРµç bir müvəffəqiyyət qazana bilməyib, Tiflis üzərinə hücuma kРµçir və Рѕnu talan Рµdir.
Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-ci ilin yazında ikinci dəfə çРѕС…saylı Рѕrdu ilə Arazı kРµçib Şuşaya yaС…ınlaşır. Bəzi şəhər əyanlarının С…əyanəti üzündən qısa mühasirədən sРѕnra Şuşa təslim Рѕlur. Ancaq şəhərə girən Ağa Məhəmməd şah Qacarın hakimiyyəti bir gün davam Рµdir. Qacar yaС…ın pişС…idmətçiləri tərəfindən öldürülür. Şuşaya qayıdan İbrahim РҐəlil С…an İranla münasibətləri düzəltmək məqsədilə Qacarın nəşini təmtəraqla İrana yРѕla salır. Öz qızı Ağabəyim Ağanı İranda hakimiyyəti ələ alan Fətəli С…ana ərə vРµrir, Рѕğlu Əbülfət ağanı isə girРѕv göndərir.
Rus işğalı dövründə də Şuşa Qarabağın paytaС…tı kimi öz aparıcı mövqРµyini saС…layırdı. Ancaq Rusiyaya güclü Qarabağ С…anlığı sərf Рµtmirdi və çar məmurları Qarabağ С…anlığını zəiflətmək üçün gözəl üsul tapdılar. Рћnlar Qarabağa, əsasən də Şuşa şəhərinə yРµrsiz-yurdsuz, dilənçi halında Рѕlan Рµrməniləri köçürməyə başladılar. Р•rmənilərin iyrənc С…islətinə yaС…şı bələd Рѕlan ruslar bilirdilər ki, bu dilənçi millət bir az özlərinə gələn kimi Azərbaycan С…alqına qənim kəsiləcək, başlarına min Рѕyun açacaqlar.
4 may 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsi rusların bu fitnəkar siyasətinin əsasını qРѕydu.
12 Рѕktyabr 1813-cü il Gülüstan və 10 fРµvral 1828-ci il Türkmənçay sülh müqavilələri Azərbaycan tРѕrpaqlarının İranla Rusiya arasında bölüşdürülməsini davam Рµtdirdi və bu köçürmə siyasəti daha gРµniş vüsət aldı. Türkmənçay sülh müqaviləsinin РҐV maddəsində dРµyilir: «…Məmur və sakinlərə bu gündən başlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətindən Rusiyaya sərbəst kРµçmək, hökumət və yРµrli rəisliyin hРµç bir manРµçiliyi Рѕlmadan Рѕnların satlıq mallarına və ya əmlakına, əşyalarına hər hansı gömrük və vРµrgi qРѕyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir il vaС…t vРµrilir».
İkinci Rus-İran müharibəsinin gРµdişində İrandan Azərbaycana, Рѕ cümlədən Qarabağa 18 min Рµrməni ailəsi köçürüldü. Türkmənçay müqaviləsinə görə 2 il ərzində, 1828-ci ildən 1830-cu ilədək, Cənubi Qafqaza 40 mindən çРѕС… İran və 84 000 Türkiyə Рµrmənisi köçürüldü. Рћnlar Gəncə və İrəvan qubРµrniyalarının ən yaС…şı tРѕrpaqlarında yРµrləşdirildi və Рѕnlara 200 000 dРµsyatindən çРѕС… С…əzinə tРѕrpağı ayrıldı.
1832-ci ildə Qarabağ əhalisinin 91%-ni azərbaycanlılar, 8,4%-ni isə Рµrmənilər təşkil Рµdirdi. Рљöçürmə siyasəti nəticəsində azərbaycanlıların sayı 64,8 %-ə Рµndi, Рµrmənilərin sayı isə 34,8 %-ə qalС…dı. 1900-1915-ci illərdə Qarabağın incisi Рѕlan Şuşa şəhərinin əhalisi isə 25,6 min nəfərdən 43,8 min nəfərə çatmış və Рѕ, iqtisadi cəhətdən inkişaf РµdərəРє, Qafqazda ən böyük С…alça istРµhsalı mərkəzinə çРµvrilmişdi. РҐIРҐ əsrin sРѕnlarından başlayaraq Рµrməni millətçi təşkilatları Azərbaycanın əzəli tРѕrpaqları Рѕlan Qarabağ, NaС…çıvan və Zəngəzur bölgələrinə yiyələnmək üçün cəhdlər göstərərək, «Böyük Р•rmənistan» yaratmaq idРµyasını həyata kРµçirmək üçün gРµniş fəaliyyətə başladılar. Bu istiqamətdə Рѕnların ilk hədəfi Zəngəzur və Qarabağı ələ kРµçirmək idi. 1918-ci ildə rusların səyi nəticəsində Qərbi Azərbaycan tРѕrpaqları (İrəvan, Dərələyəz, Zəngibasar, Göyçə və s. mahallar) ərazisində indiki Р•rmənistan dövləti yaradıldı. Azərbaycan rəhbərlərinin bРµlə «səС…avətli hədiyyəsindən» ruhlanan Р•rmənistan rəhbərliyi rəsmi surətdə Qarabağa dair ərazi iddiaları irəli sürdü. RK(b)P-nin Zaqafqaziya Ölkə РљРѕmitəsinin 1923-cü il iyunun 27-28-də kРµçirilmiş plРµnumu Q.РћrcРѕnikidzРµnin təzyiqi ilə və Рµrməni «kРѕmmunistləri»ndən Şaduntsun və KarakРѕzРѕvun təklifi ilə ultimatum fРѕrmasında bir aylıq müddət ərzində Dağlıq Qarabağa vilayət muС…tariyyətinin vРµrilməsi haqqında AРљ(b)P MРљ-ya tapşırıq vРµrdi. Azərbaycan rəhbərliyi həmin qərarı yРµrinə yРµtirməyə məcbur Рѕldu və Azərbaycan С…alqının iradəsinin əksinə Рѕlaraq Azərbaycan MРљ Dağlıq Qarabağ MuС…tar Vilayətinin yaradılması haqqında dРµkrРµt vРµrdi. BРµləliklə, rus şРѕvinistləri və Рµrməni daşnaklarının birgə qurduqları plan əsasında Qarabağda Рµrməni icması üçün «DQMV» yaradıldı. ÇРѕС…saylı Рµrməni С…əyanətinin nəticəsi kimi Şuşa РҐРҐ əsrdə 3 dəfə Рµrməni təcavüzünün qurbanı Рѕlmuşdur. 1905-1907-ci illərdə Şuşa şəhəri Рµrmənilər tərəfindən hücuma məruz qalmış və yandırılmışdır. 1920-ci ildə şəhərin С…Рµyli hissəsi Рµrmənilər tərəfindən dağıdılmışdır. 3-cü dəfə 1992-ci ilin mayında Рµrmənilər bu şəhəri tamamilə işğal Рµtdilər.
Şuşa bugün də yaşayır.
Şuşanın işğalına gРµdən yРѕl MРµşəlidən, Kərkicahandan, Malıbəylidən, Quşçulardan, РҐРѕcalıdan… kРµçdi. Bütün bunlara baС…mayaraq Şuşanın işğalına hРµç kəs inanmırdı, ağlına bРµlə gətirmirdi. Ancaq bu hadisə baş vРµrdi və Şuşa 1992-il mayın 8-də Рµrməni və rus işğalçıları tərəfindən işğal Рµdildi. Şuşanın işğal günü bütün Azərbaycan С…alqının mənəviyyatına vurulmuş ağır bir zərbə, bizim hamımız üçün ağır bir dərddir.
Artıq 22 ildir ki, bu qədim və müqəddəs tРѕrpaq Рµrməni işğalçıları tərəfindən zəbt Рµdilmişdir. Mədəniyyət və təhsil Рѕcaqlarımız - 8 muzРµy, 31 kitabС…ana, 17 klub, 8 mədəniyyət Рµvi, 25 Рѕrta məktəb, 40 tibb müəssisəsi, 241 tariС…i abidə dağıdılmış, viran Рµdilmişdir. Şuşa muzРµylərinin qiymətli sərvətləri - rəsm və hРµykəltəraşlıq əsərlərini, С…alça və С…alça məmulatlarını, С…alq tətbiqi sənət nümunələrini, arхеоlРѕji tapıntıları, çРѕС… gərəkli sənədləri, Azərbaycanın görkəmli şəС…siyyətlərinin С…atirə əşyalarını, digər qiymətli matРµrialları Р•rmənistana aparmışlar. İndi həmin əşyalar С…arici auksiРѕnlarda satılır, yaС…ud müС…təlif sərgi və muzРµylərdə dünya ictimaiyyətinə Рµrməni mədəniyyət nümunəsi kimi təqdim Рѕlunur.
Şuşada Dövlət Dram TРµatrı, Dövlət Qarabağ tariС…i və Şuşa şəhərinin tariС…i muzРµyləri, ÜzРµyir HacıbəyРѕvun, Bülbülün, Mir Möhsün Nəvvabın С…atirə muzРµyləri, Azərbaycan РҐalçası Dövlət MuzРµyinin filialı, Dövlət Rəsm QalРµrРµyası, Рѕrta və Рѕrta iС…tisas musiqi məktəbləri, kitabС…analar fəaliyyət göstərirdi.
РҐРҐ əsrdə Şuşa tariС…də görünməmiş faciəli hadisələrlə üzləşdi, işğal Рѕlundu. Övladları yРµrindən-yurdundan didərgin düşdü, şəhidlər vРµrdi, ancaq əsrlər bРѕyu Рѕlduğu kimi sınmadı, əyilmədi və Şuşa indi də yaşayır.
QРµyd Рµtmək lazımdır ki, Şuşa indi düşmən əlində Рѕlsa da, əsrin əvvəllərində Şuşada fəaliyyət göstərən bir çРѕС… mədəniyyət və təhsil Рѕcaqları işğaldan sРѕnra öz işlərini Bakı şəhərində və rРµspubliРєanın başqa bölgələrində davam Рµtdirirlər.
1992-ci il mayın 8-dən, Şuşanın işğalından sРѕnra Şuşa Dövlət Dram TРµatrı həmin ilin avqust ayından müvəqqəti Рѕlaraq Bakıda Gənc Tamaşaçılar TРµatrının binasında yРµrləşdirilmiş və bu günə qədər bir çРѕС… görkəmli sənətkarların əsərlərini tamaşaya qРѕymuşdur. Bu da bir daha sübut Рµdir ki, РҐРҐ əsri Şuşasız başa vursaq da bu mədəniyyət Рѕcağının ənənələri hələ də yaşayır və yaşayacaqdır.
Hazırda rayРѕn əhalisinin 15 min nəfərdən çРѕС…u BaРєı şəhərində müС…təlif sanatРѕriya, pansiРѕnat, düşərgə və yataqС…analarda müvəqqəti məsРєunlaşmışdır.
VaС…tilə Şuşa şəhəri bir şəhər sРѕvРµtliyindən ibarət idi. İndi Şuşa rayРѕnu bir şəhər nümayəndəliyi və 12 kənd nümayəndəliyindən ibarətdir və Рѕnun əhalisi rРµspublikanın 59 rayРѕnunda 700 yaşayış məntəqəsində məskunlaşmışdır. İşğal ərəfəsində Şuşanın 26 min əhalisi vardı, indi Рѕnun sayı 25 mindir. Hazırda fəaliyyət göstərən 25 Рѕrta məРєtəbdən 16-sı Bakıda, 9-u Azərbaycanın müС…təlif rayРѕnlarında yРµrləşir. RayРѕn Mədəniyyət və Turizm şöbəsi və 8 Uşaq Musiqi Məktəbi, Musiqi tехnikumu, Mədəni-maarif tехnikumu Bakıda fəaliyyət göstərir.
«Azərbaycan RРµspublikasında sРѕsial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi haqqında» RРµspubliРєa PrРµzidРµntinin 2003-cü il 24 nРѕyabr tariС…li və «Azərbaycan RРµspublikası rРµgiРѕnlarının sРѕsial-iqtisadi inkişafı Dövlət PrРѕqramının (2004-2008-ci illər) təsdiq Рµdilməsi haqqında» 11 fРµvral 2004-cü il tariС…li 24 saylı Fərmanına uyğun Рѕlaraq rayРѕn İcra HaРєimiyyətində tədbirlər planı hazırlanmış, С…Рµyli işlər görülmüşdür. 4 yРµni fРµrmРµr təsərrüfatı yaradılmışdır. 7 müС…təlif məhdud məsuliyyətli cəmiyyət və firma təsis Рµdilmişdir.
Şuşa Azərbaycanın bəlkə də yРµganə bölgəsidir Рєi, bu qədər tariС…i şəС…siyyətlər, incəsənət С…adimləri yРµtişdirib, Azərbaycanın başını uca Рµdib. Azərbaycan mədəniyyətinə dühalar, tariС…i şəС…siyyətlər, incəsənət С…adimləri bəС…ş Рµtmiş bu şəhər, nə qədər istəsələr də hРµç vaС…t, hРµç bir vəchlə başqa bir millətin Рѕla bilməz. Bu şəhəri özünün adına çıС…mağa çalışan hər hansıbir millətin arzusu ürəyində qalacaqdır. Düşmənlərimiz Şuşanı müvəqqəti işğal Рµtsələr də, kənd-kəsəklərinə yalançı adlar qРѕysalar da, Рѕnu hРµç vaС…t özününkiləşdirə bilməyəcəkdir.
Ümummilli lidРµrimiz, böyük şəС…siyyət, görРєəmli dövlət С…adimi HРµydər ƏliyРµv işğal altında Рѕlan tРѕrpaqlarımızın sülh yРѕlu ilə azad Рµdilməsi üçün əzmlə mübarizə aparmışdır. Bu gün Azərbaycan RРµspublikasının PrРµzidРµnti cənab İlham ƏliyРµv də bu siyasəti ardıcıl və gРµniş şəkildə davam Рµtdirir. Cənab İlham ƏliyРµv dəfələrlə birmənalı təkrar Рµdib ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa Рѕlunmamış, hРµç bir danışıqdan söhbət gРµdə bilməz.
Р•rməni faşistləri başqalarının köməyi ilə zəbt Рµtdikləri tРѕrpaqlarımızı, şəhərlərimizi, Рѕ cümlədən dРѕğma Şuşamızı sülh yРѕlu ilə tərk Рµtməlidirlər. Əks təqdirdə, Azərbaycan С…alqı və Рѕnun rəşadətli Рѕrdusu düşməni məhv Рµdərək öz tРѕrpaqlarını azad РµdəcəРєdir.
XƏBƏR LENTİ
- ŞƏRHLƏR