Uzun tələffüz olunan sait səslər
Əlifbamızdakı [`ı`], [`ü`] saitlərindən başqa bütün saitlər uzun tələffüz olunur. Uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir. Uzun tələffüz edilən saitlərdən sonra [`:`] işarəsi qoyulur. Uzun tələffüz olunan sait sözün istənilən hecasında ola bilər. Hansı sözdə uzun tələffüz olunan sait varsa, həmin sözdə hərf və səs tərkibində heç bir fərqlilik yaratmır. Gəlin uzun tələffüz olunan saitlərin hər birinə aid nümunələrə baxaq.
[`a:`] - Sabir, Tahir, Nadir, xiyaban və s.
[`o`] - Tofiq və s.
[`u`]- Surət, rütubət, musiqi və s.
[`e`] - Ecazkar, etibar və s.
[`ə`] - Tətil, mədə, tərif və s.
[`i`]- Mədinə, vəsiqə, zinət və s.
[`ö`] - Möcüzə, mötərizə və s.
[`o`] və [`ö`] saitlərinin uzun tələffüzü başqa halda da baş verir. Yəni v və n samitləri tələffüzdə ixtisar olunur və həmin səslər uzun tələffüz edilir. Məsələn, tövlə [`tö:lə`], dovşan [`do:şan`]. Bu tip uzanma zamanı isə sözün deyilişi ilə yazılışı arasında fərq yaranır.
Uzun tələffüz edilən saitlər vurğu qəbul etmir. Amma elə istisna sözlər var ki, orada uzun tələffüz edilən saitlə vurğu eyni hecada olur. Bəzi, bəzən, sonra, yəni, bəli, lakin sözləri bu istisna sözlərdəndir. Bu sözlərdə həm vurğu, həm də uzun tələffüz olunan sait birinci hecadadır. Bu mövzuya xüsusi diqqət etmək lazımdır. Çünki testlərə çox düşür.
Milli sözlərimizdə uzun tələffüz edilən sait yoxdur. Dovğa, ovuşdurmaq, qovurma, qarovul sözləri istisnadır.
Elə sözlər var ki, orada uzun tələffüzə görə sözlərin mənası dəyişir. Məsələn, nərə - [`nə:rə`], bəzən - [`bə:zən`] və s.
Bəzən bir sözdə iki sait uzun tələffüz oluna bilər. Məsələn, taziyanə - [`ta:ziya:nə`], malikanə - [`ma:lika:nə`], dəvətnamə - [`də:vətna:mə`] və s.
Ərəb-fars mənşəli saitlə bitən bir sıra sözlər samitlə başlayan şəkilçi qəbul edəndə söz kökündəki sonuncu sait uzun tələffüz edilir. Məsələn, vəfasız - [`vəfa:sız`], şəfalı - [`şəfa:lı`], mənbədən - [`məmbə:dən`] və s.
Bu iki sözdə isə bir çoxarı saitləri uzadır. Amma əslində bu sözlərdəki saitlər uzanmır: heca, hesab.
Sonu cingiltili samitlə bitən sözlərin yazılışı və tələffüzü
Sonu b, d, g, c samitləri ilə bitən sözlərdə tələffüz zamanı iki fərqli cəhət yaranır.
1) Bu tip bəzi sözlər yazıldığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin söz ya saitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da özündən sonra gələn söz saitlə başlayır. Məsələn, tüfəngi, kitabı, ağac axtarmaq, kitab alan və s.
2) Həmin samitlərin kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin sözlər ya samitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da ki, özündən sonra samitlə başlayan söz gəlir. Bu cür sözlər şəkilçisiz işləndikdə də, əsasən, kar tələffüz olunur. Məsələn, bulud topası - [`bulut topası`], buludlu - [`bulutdu`], kitab - [`kitap`] və s.
Əgər sonu c samiti ilə bitən sözlər d, l, t, z, s, n samiti ilə başlayan şəkilçi qəbul edərsə, c samiti [`ş`] kimi tələffüz edilər. Məsələn, əlacsız - [`əlaşsız`] və s.
Sonu z samiti ilə bitən bəzi sözlər də kar tələffüz olunur. Məsələn, palaz - [`palas`], yersiz cavab - [`yersis cavap`], almaz - [`almas`] və s.
Tələffüz zamanı dəyişikliyə uğrayan səs orfaqram adlanır. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə verilən almaz sözündəki z hərfi [`s`] səsi kimi tələffüz edildiyi üçün həmin səs orfoqramdır.
Sonu "Q" ilə bitən sözlər
Dilimizdə son səsi [`x`] və ya [`ğ`] kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər q ilə yazılır. Söz şəkilçisiz tələffüz ediləndə q-x kimi tələffüz edilir. Məsələn, uşaq - [`uşax`], qonaq - [`qonax`] və s. Bu cür sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda q-ğ əvəzlənməsi baş verir. Bu, təkcə tələffüzdə deyil, yazılışda da belədir. Məsələn, ocağa, ocağı, qonağın və s. Bu tipli sözlərin hamısı milli sözlərdir. (İstisna: uşağ-ımız).
Sonu q ilə yazılıb [`k`] kimi tələffüz olunan sözlər ərəb mənşəli sözlərdir. O sözlər bunlardır: müttəfiq, ittifaq, nifaq, istintaq, şəfəq, üfüq, hüquq, eşq, əxlaq, vərəq, aşiq, natiq, irq və s. Belə sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda heç bir fərq yaranmır. Məsələn, ittifaqımız, şəfəqə. Buraya bəzi Avropa mənşəli sözlər də daxildir. Məsələn, dialoq, monoloq və s.
Sonu q ilə yazılan təkhecalı sözlərə də saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda son samit dəyişmir. Məsələn, xalq - xalqım, irq - irqi və s.
Sonu "K" ilə bitən sözlər
Sonu [`x`] səsi kimi tələffüz olunan çoxhecalı milli sözlər [`ke`] ilə yazılır. Bu cür sözlər şəkilçisiz k ilə yazılır. Məsələn, bilik - [`bilix``], külək - [`küləx`] və s. Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artıranda k-y əvəzlənməsi baş verir. Məsələn, biliyi, küləyə, ürəyi və s.
Sonu k ilə bitən təkhecalı və çoxhecalı alınma sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul edəndə son samit dəyişmir. Məsələn, türkü, ləkin, malikin, iştirakımız, əmlakın, istehlakı və s. (İstisna: mələyin, fələyin və s.)
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Mən arıqladım!
İstirahət günü Bakıda hava necə olacaq?
Eyfel qülləsi güllə keçirməyəcək
Acunun “Exxen”i ümidləri doğrultmadı
Doğma övladları üçün darıxan torpaq – VİDEO
Qat-qat xəmirdən bezeli burma (foto resept)
Emin Ağalarovun restoranı açıldı-FOTO
Bakıda çin malları brend adı ilə satılır:12 manatlıq geyim 68 manata
Rənglərə görə xarakter testi
Qəbiristanlıqda şok olay: tabut boş çıxdı
"Burada hər adama 1000 dollar ödəyirlər" - Facebook-un sahibi yazdı
Rusiya COVID-19 peyvəndini uşaqlar üzərində sınayacaq - RƏSMİ
Smartfonda istənilən insanı izləmək mümkündür
Bakıda köhnə mənzillər ucuzlaşıb
Beyin silkələnməsinin diaqnostikası üçün yeni test hazırlanıb
İt sahibini ölümdən qurtardı
Qəbiristanlıqlarla bağlı yenilik
“Ermənilər saçlarımdan tutub sürüyəcəklərini deyirdilər”
Moskvada 55 illik rekord təkrarlandı
102 yaşında doktor oldu
Honkonqda koronavirusun “super yayılması” aşkarlandı
Həkim qədər təsirli 26 meyvə və tərəvəz (3)
Çox yemək yedikdə bədəndə baş verən dəyişiklər
Türk serialları ölkəyə nə qədər gəlir gətirib? - Fantastik rəqəm
Holland pendirli spagetti (foto resept)
Xülyalarla yaşayan zavallılar
Əməkdar artist xəstəxanaya yerləşdirildi
Esra Erol canlı yayımda koronavirus xəbəri aldı
Alimlər açıqladı: 2030-cu ildə müsəlmanlar 36 gün oruc tutacaq
Azərbaycanda sutka ərzində daha səkkiz nəfər koronavirusdan öldü: Yeni yoluxma faktı qeydə alındı
Barak Obama peşman olub
Qadınlar rəssamların gözü ilə
Hansı bürcdən olan kişi daha sədaqətlidir?
Ali Baş Komandandan əhaliyə müraciət: “Şəhidlərin qanı yerdə qalmayacaq”
Bakıda Xocalı soyqırımının qurbanlarının xatirəsi yad olunur - FOTO
Kəlbəcər rayonunun Vəng kəndindən videogörüntülər - VİDEO
Şirvanda baş vermiş partlayış nəticəsində iki nəfər ölüb
Sızanaq izləri üçün maska
Kibariye borc ödəmək üçün evini satdı-FOTO
Naringinin xassələri alimləri heyrətə salıb
Gigi Hadid ilk dəfə hamiləlik şəkillərini paylaşdı
Sevgiyə baxışımızı görək!
Köklüyünə görə ayrılan əri barışmaq istəyir
Yol kənarındakı çantadan şübhələndi: Yaxınlaşanda gördüklərinə inana bilmədi
Kürək ağrısına səbəb olan vərdişlər
"Sovetski"də sökülən binalara görə kompensasiyanın maksimum həddi açıqlandı
Koronavirus qadının həyatını xilas etdi - FOTO
"Çukur" cəzalandırıldı-SƏBƏB
TQDK xəbərdarlıq etdi
Uşaqlar üçün yaz kolleksiyonu
- ŞƏRHLƏR