Uzun tələffüz olunan sait səslər
Əlifbamızdakı [`ı`], [`ü`] saitlərindən başqa bütün saitlər uzun tələffüz olunur. Uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir. Uzun tələffüz edilən saitlərdən sonra [`:`] işarəsi qoyulur. Uzun tələffüz olunan sait sözün istənilən hecasında ola bilər. Hansı sözdə uzun tələffüz olunan sait varsa, həmin sözdə hərf və səs tərkibində heç bir fərqlilik yaratmır. Gəlin uzun tələffüz olunan saitlərin hər birinə aid nümunələrə baxaq.
[`a:`] - Sabir, Tahir, Nadir, xiyaban və s.
[`o`] - Tofiq və s.
[`u`]- Surət, rütubət, musiqi və s.
[`e`] - Ecazkar, etibar və s.
[`ə`] - Tətil, mədə, tərif və s.
[`i`]- Mədinə, vəsiqə, zinət və s.
[`ö`] - Möcüzə, mötərizə və s.
[`o`] və [`ö`] saitlərinin uzun tələffüzü başqa halda da baş verir. Yəni v və n samitləri tələffüzdə ixtisar olunur və həmin səslər uzun tələffüz edilir. Məsələn, tövlə [`tö:lə`], dovşan [`do:şan`]. Bu tip uzanma zamanı isə sözün deyilişi ilə yazılışı arasında fərq yaranır.
Uzun tələffüz edilən saitlər vurğu qəbul etmir. Amma elə istisna sözlər var ki, orada uzun tələffüz edilən saitlə vurğu eyni hecada olur. Bəzi, bəzən, sonra, yəni, bəli, lakin sözləri bu istisna sözlərdəndir. Bu sözlərdə həm vurğu, həm də uzun tələffüz olunan sait birinci hecadadır. Bu mövzuya xüsusi diqqət etmək lazımdır. Çünki testlərə çox düşür.
Milli sözlərimizdə uzun tələffüz edilən sait yoxdur. Dovğa, ovuşdurmaq, qovurma, qarovul sözləri istisnadır.
Elə sözlər var ki, orada uzun tələffüzə görə sözlərin mənası dəyişir. Məsələn, nərə - [`nə:rə`], bəzən - [`bə:zən`] və s.
Bəzən bir sözdə iki sait uzun tələffüz oluna bilər. Məsələn, taziyanə - [`ta:ziya:nə`], malikanə - [`ma:lika:nə`], dəvətnamə - [`də:vətna:mə`] və s.
Ərəb-fars mənşəli saitlə bitən bir sıra sözlər samitlə başlayan şəkilçi qəbul edəndə söz kökündəki sonuncu sait uzun tələffüz edilir. Məsələn, vəfasız - [`vəfa:sız`], şəfalı - [`şəfa:lı`], mənbədən - [`məmbə:dən`] və s.
Bu iki sözdə isə bir çoxarı saitləri uzadır. Amma əslində bu sözlərdəki saitlər uzanmır: heca, hesab.
Sonu cingiltili samitlə bitən sözlərin yazılışı və tələffüzü
Sonu b, d, g, c samitləri ilə bitən sözlərdə tələffüz zamanı iki fərqli cəhət yaranır.
1) Bu tip bəzi sözlər yazıldığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin söz ya saitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da özündən sonra gələn söz saitlə başlayır. Məsələn, tüfəngi, kitabı, ağac axtarmaq, kitab alan və s.
2) Həmin samitlərin kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin sözlər ya samitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da ki, özündən sonra samitlə başlayan söz gəlir. Bu cür sözlər şəkilçisiz işləndikdə də, əsasən, kar tələffüz olunur. Məsələn, bulud topası - [`bulut topası`], buludlu - [`bulutdu`], kitab - [`kitap`] və s.
Əgər sonu c samiti ilə bitən sözlər d, l, t, z, s, n samiti ilə başlayan şəkilçi qəbul edərsə, c samiti [`ş`] kimi tələffüz edilər. Məsələn, əlacsız - [`əlaşsız`] və s.
Sonu z samiti ilə bitən bəzi sözlər də kar tələffüz olunur. Məsələn, palaz - [`palas`], yersiz cavab - [`yersis cavap`], almaz - [`almas`] və s.
Tələffüz zamanı dəyişikliyə uğrayan səs orfaqram adlanır. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə verilən almaz sözündəki z hərfi [`s`] səsi kimi tələffüz edildiyi üçün həmin səs orfoqramdır.
Sonu "Q" ilə bitən sözlər
Dilimizdə son səsi [`x`] və ya [`ğ`] kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər q ilə yazılır. Söz şəkilçisiz tələffüz ediləndə q-x kimi tələffüz edilir. Məsələn, uşaq - [`uşax`], qonaq - [`qonax`] və s. Bu cür sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda q-ğ əvəzlənməsi baş verir. Bu, təkcə tələffüzdə deyil, yazılışda da belədir. Məsələn, ocağa, ocağı, qonağın və s. Bu tipli sözlərin hamısı milli sözlərdir. (İstisna: uşağ-ımız).
Sonu q ilə yazılıb [`k`] kimi tələffüz olunan sözlər ərəb mənşəli sözlərdir. O sözlər bunlardır: müttəfiq, ittifaq, nifaq, istintaq, şəfəq, üfüq, hüquq, eşq, əxlaq, vərəq, aşiq, natiq, irq və s. Belə sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda heç bir fərq yaranmır. Məsələn, ittifaqımız, şəfəqə. Buraya bəzi Avropa mənşəli sözlər də daxildir. Məsələn, dialoq, monoloq və s.
Sonu q ilə yazılan təkhecalı sözlərə də saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda son samit dəyişmir. Məsələn, xalq - xalqım, irq - irqi və s.
Sonu "K" ilə bitən sözlər
Sonu [`x`] səsi kimi tələffüz olunan çoxhecalı milli sözlər [`ke`] ilə yazılır. Bu cür sözlər şəkilçisiz k ilə yazılır. Məsələn, bilik - [`bilix``], külək - [`küləx`] və s. Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artıranda k-y əvəzlənməsi baş verir. Məsələn, biliyi, küləyə, ürəyi və s.
Sonu k ilə bitən təkhecalı və çoxhecalı alınma sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul edəndə son samit dəyişmir. Məsələn, türkü, ləkin, malikin, iştirakımız, əmlakın, istehlakı və s. (İstisna: mələyin, fələyin və s.)
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
DİQQƏT! Bu binalar qırmızı kitaba salınıb
Kilolu və qısa boylu qadınlar üçün geyim məsləhətləri
Bacarart layihəsini davam etdirirlər
Bu il Azərbaycanda dərslər vaxtından əvvəl başa çatacaq
Azərbaycan 4 günlük iş həftəsinə keçir? - Nazirdən VACİB AÇIQLAMA
Azərbaycan atletlərindən möhtəşəm qələbə!
Stressə qidalarla qalib gəlin!
Maskalar və gözəllik sirləri (I hissə)
Günün qoroskopu:Səbrli olun!
Məşhur ulduz intihar etdi
Yeni qaydalarla tədris prosesində müəllimlərin dərs yükü artacaqmı? - AÇIQLAMA
Hülya Avşar bu hərəkəti ilə Ronaldunu kölgədə qoydu - VİDEO
Ərdoğan bizdən danışdı
Məktəbin siması müəllim ilə müəyyənləşir
Səyahət zamanı qarşılaşdığımız kabuslar
Zopa, dəhrə, şallaqla müalicə edirlər
Azərbaycanda daha 39 nəfər koronavirusdan sağaldı - RƏSMİ
Alişan yoldaşının saçından yazdı-FOTO
Hava xəbərdarlığı - Bakıda çovğun olacaq
Yadplanetlilər bu zirvəni fəth etməyə icazə vermirlər - Foto/Video
Tarkan ermənilərin Gəncəyə xain hücumunu qınadı
Ekspert: “Bu hallar virusa yoluxmanı artıra bilər”
2020-nin ən məşhur çantaları
Yemişli limonad (foto-resept)
Çanta peçenyesi (foto resept)
Plastik butulkaları təkrar istifadə etməyin! - Bu çox təhlükəlidir!
İkinbaşlı ilan görənləri qorxutdu-FOTO
Qolu saymayan hakim cəzasını almalıdır
Ərini və qardaşını Vətən müharibəsində şəhid verən Azərbaycan qadını
İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva Heydər məscidinin inşası və "Bakı Ağ Şəhər"in yeni ofis binası ilə tanış olublar
Bakıda yaşıllıqlar metro tunellərində formalaşan qrunt suları ilə suvarılacaq
DiKaprio "Mövlana" olacaq
İşgəncələrə qarşı Avropa Komitəsi Ermənistan hakimiyyətini tənqid etdi
HAVA necə olacaq?
Hamilələr üçün təhlükəli hərəkətlər
Hikmət Hacıyev və Hüseyn Mahmudovdan vacib AÇIQLAMA
İrəvana sillə kimi cavab
Bağça, teatr və kinoteatrlarda qadağa
"Google" "Valentin günü"nü unutmadı
Üzük modelləri
Çimərlikdə dəb yarışı
Əriyən qar selə döndü, sakinlər təlaşda: bənd hər an partlaya bilər
"Köhnə bakılılara yeni ev" fırıldağı açıldı
2018-də hər kəsi heyrətləndirən HADİSƏLƏR
Məhərrəmlik ayı avtomobillərdə reklam yazılarının yerləşdirilməsi məsələsinə aydınlıq gətirildi
Sabahın HAVAsı
Dalğıc akulanı ölümdən xilas etdi-VİDEO
Balığa Obama adı verildi
Azərbaycanda daha 65 nəfərdə koronavirus aşkarlandı, 1 nəfər vəfat etdi-RƏSMİ
Daxilimizdəki dünyalar
- ŞƏRHLƏR