Sosial kənarlaşdırılma insanın qısa və ya uzun müddətli olaraq, bir qrup və ya bir fərd tərəfindən özündən kənar edilməsidir.
Bu hal sosiologiya, psixologiya, iqtisadiyyat kimi elm sahələri tərəfindən fərqli bucaqlardan yanaşmalarla araşdırılmaqdadır. Gündəlik olaraq birinin bizdən küsməsi (səssiz rəftarı), bir sevgi partnyoru tərəfindən rədd edilmə, ya da kimlərsə tərəfindən görməməzlikdən gəlinmə kimi vəziyyətlər, sosial kənarlaşdırılmanın mənfi psixoloji təsirlərini ortaya çıxarır.
Bəzi fərdlərin qrupdan xaric edilib, bəzilərinin ora daxil edilməsinin bioloji baxımdan da adaptiv bir qrup davranışı olduğu düşünülməkdədir. Məsələn heyvan qruplarında qrupa zərəri dəyə biləcək heyvanın qrupdan kənarlaşdırıldığı müşahidə edilməkdədir. Bunun sayəsində qrup həyatda qalma şansını artırsa da, kənarlaşdırılan fərd təhlükəsizlikdən, qidadan və müdafiədən məhrum qalıb, ölümlə üz-üzə gələ bilir.
Kənarlaşdırılmanın gücü
Beyində bədəndəki əzablara reaksiya olaraq aktivləşən bölgə ilə kənarlaşdırılma zamanı aktivləşən bölgə (dACC bölgəsi) bir-birinə çox bənzərdir. Bu məlumata əsaslanaraq, beynimizin kənarlaşdırılma ilə fiziki əzabı oxşar şəkildə təcrübədən keçirdiyi və eyni zamanda kənarlaşdırılmanın çox güclü fiziki reaksiyalar yaratdığı nəticəsinə gələ bilərik.
Sosial psixologiyada kənarlaşdırılma hadisəsi təcrübə yolu ilə də göstərilə bilər. Məsələn yeni qatıldığımız bir qrupda bizimlə heç kimin maraqlanmaması və qrup üzvlərinin yalnız öz aralarında ünsiyyət qurmaları da qısa müddətli bir kənarlaşdırılma təcrübəsinə nümunədir. Belə bir kənarlaşdırılma, insanın dörd təməl ehtiyacını ödəməsinə mane olmaqda və insanda mənfi duyğular yaratmaqdadır. Əngəllənən bu ehtiyaclar isə aşağıdakılardır:
1) Özünə nəzarət ehtiyacı
2) Həyata məna qatma ehtiyacı (və ya mənalı varlığa sahib olma ehtiyacı)
3) Aid olma ehtiyacı
4) Mənliyin qorunması ehtiyacı
Ağır çəkili insanların, etnik azlıqların və ya cinsi azlıqların yaşadıqları kənarlaşdırılma növü, uzun müddətli kənarlaşdırılma növüdür. Belə hallarda fərdin artıq kənarlaşdırılmanın öhdəsindən gəlmə bacarıqları zəifləmiş olur. Şəxs artıq özünü cəmiyyətdən təcrid etməyə, özünü çarəsiz və depressiv hiss etməyə başlayır.
Kənarlaşdırılma hadisəsi bir canlı üçün o qədər təsirlidir ki, bir qrup tərəfindən kənarlaşdırılmanın bizə hətta faydası toxunsa belə, bu kənarlaşdırılma hadisəsindən mənfi təsir görməkdəyik. Van Bist və Uilyams adlı tədqiqatçıların bu sahədə apardıqları təcrübələrdə, təcrübəyə qatılıb kənarlaşdırılanlara pul verildiyi halda belə, onların bu vəziyyətdən mənfi təsirə məruz qaldıqları müşahidə edilmişdir. Hətta yalnız başqa birinin kənarlaşdırılmasına şahid olmağımız belə, özümüzün də sanki kənarlaşdırılırmışıq kimi mənfi hisslər keçirməyimizə səbəb olmaqdadır.
Kənarlaşdırılmanın öhdəsindən necə gəlməliyik?
Kənarlaşdırılmanın yaratdığı mənfi duyğuların və ehtiyacların gördüyü zərərin bərpası həm fərdi şəkildə, həm də situasiya dəyişkənliyinə uyğun olaraq fərqli şəkildə olur. Məsələn, sosial qayğıları olan kəslər, güvəndikləri kəslər tərəfindən kənarlaşdırılanlar, kənarlaşdırılmasını özünün hansısa mənfi xüsusiyyətinə şamil edənlər və rədd edilmə həssaslığı yüksək olan kəslər (rejection sensitivity) kənarlaşdırılma ilə daha uzun müddətli və daha çətin bir mübarizəyə girməkdədirlər.
Kənarlaşdırılan kəslərdən bəziləri yuxarıda bəhs edilən dörd ehtiyacını yenidən təmin edə bilmək üçün qəzəbli bir şəkildə özlərinə və ya cəmiyyətə zərər verə biləcək davranışlar göstərərkən; bəziləri də yenidən qəbul edilmələrini təmin edəcək şəkildə uyğunlaşma davranışları göstərərlər. Daha detallı desək, kənarlaşdırılmanın nəticəsində “aid olma ehtiyacı” və “mənliyin qoruması ehtiyacı” zədələnən insanlar, bu ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün digərləri ilə yenidən əlaqə qurmağa çalışa bilirlər. Tədqiqatçı Uilyams kənarlaşdırılma hissi yaşayan kəslərin özlərini yenidən bəyəndirmək üçün baş vurduqları dörd maraqlı üsuldan bəhs etməkdədir. Birinci üsulda kənarlaşdırılan adam, onu kənarlaşdıranlara bənzər olduğunu isbat etmək üçün onların davranışlarını təqlid edə (təkrarlaya) bilir. İkinci öz işində müvəffəqiyyətli olmaq üçün daha çox səy göstərə bilir. Üçüncü ödəmək istəmədiyi bəzi tələbləri könüllü şəkildə ödəməyə qərar verə bilir. Sonununcu isə yenidən qəbul edildiyini görə bilmək uğrunda daha güclü sosial davranışlar qazanaraq, dost axtarışında daha çox səy göstərə bilir.
Özünə nəzarət ehtiyacları ilə həyata məna qatma ehtiyacları zədələnən insanlar, sevilməyi və ya uyğunlaşmağı artıq önəmə almaya bilirlər. Bu kəslərdən bəzilərinin, öz həyatlarına nəzarətə sahib olduqlarını hiss edə bilmək üçün digərlərinə qarşı güc tətbiq etdikləri və mənalı bir varlığa sahib olduqlarını qəbul etmələri üçün onları əsəbi şəkildə məcbur etdikləri də düşünülməkdədir. Belə bir vəziyyətdə olan adam əgər güvəndiyi bir adam tərəfindən kənarlaşdırılırsa, və ya bir-birini tanıyan insanlar tərəfindən kənarlaşdırılırsa, ya da ki, kənarlaşdırılmasını ədalətli görmürsə, onun aqressiyası daha yüksək olur.
Kənarlaşdırılan insan qrupları üçün nələr edilə bilər?
Uzun müddətli kənarlaşdırılmaya məruz qalan stiqma edilmiş (damğalanmış) qrupların fərdləriylə, dəyərsizlik hissi, depressiya və sosial izolyasiyanı aradan qaldıracaq işlər görülməlidir. Buna müxtəlif növ dəstəklər, terapiyalar və internet dostluqlarının da köməyi dəyə bilər. Məsələn, nümunə üçün qeyd edək ki, təcrid edilmiş insanların evcil heyvan sahibi olmağı xoşladıqlarına çox rast gəlinməkdədir.
Müəllif: Coşqu ismayılzadə
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Bel bölgəsini incəldən yaşıl ayran detoksu
Hündür daban ayaqqabılar
Yubiley sikkələri buraxılacaq
Uşaq dənizdə çimərkən su udarsa... - ÖLÜMCÜL FƏSADLAR
Rusiyadan Ermənistana "qardaş"lıq
Avropanın ən yaxşı oyunçusu Ronaldo oldu
2020-ci ilin bürclər üzrə PROQNOZU
Bakının bu ərazisində qaz olmayacaq
Şəhidlərin məzarları fərqli olacaq
Leyla Əliyeva - deputatlığa namizəd
ABŞ Azərbaycan millisinə 2 verdi
Saçlar üçün
"Məzarıma bir cüt ayaqqabı qoyun"
Tək qaş dəbi
Yeni Trend: "Monokrom"
Prezidentə maşınına görə 1 mln təklif etdilər
“Qəbələ” jurnalistin ölümü ilə bağlı bəyanat yaydı
Akın sevgilisinə EVLƏNMƏ Təklifi etdi-FOTO
Rusiya Suriyaya lazımi texnika verəcək
Ancelina Coliyə iki mükafat verildi
Ən paxıl və qısqanc bürclər hansılardır?
Uşaqlara bezi tərgitmənin 8 qızıl qaydası
Cennifer Enistonu ölümlə hədələdi-FOTO
22879 nəfər Böyük Vətən Müharibəsi iştirakçısına pul verildi
Keyt Middletonun geyimi səs-küy yartdı-FOTO
Türkiyədə dördgünlük komendant saatı tətbiq ediləcək
Kağız halva (5)
Rusiya vətəndaşlığı almaq istəyənlərə bəd xəbər
Koronavirus xəstəsinə cinayət işi açıldı-SƏBƏB
Yulaflı qara tut kokteyli (foto-resept)
Azərbaycanda 660 valideyn məsuliyyətə cəlb edilib
Pişiyi araq içizdirməklə sağaltdılar
Bu sosial şəbəkədə ŞƏXSİ İSMARICLAR OXUNUR
Bu ölkədə işçi qırtlığı var-SƏBƏB
"Günəşli" yatağındakı quyu əsaslı təmirdən sonra istismara verilib
“Ayfon” pasportu əvəz edə bilər
Aldadan bir daha aldadar mı?
Günün ulduz falı
İynə ilə rəsm çəkən tibb bacısı
Üz dərinizi məhv edən təhlükəli düşmənlər
Azərbaycanda Kürdən tilovla tutulan balıq hamını mat qoyub - FOTO
Seroloji testlər bu yaş qruplarındakı şəxslərdən götürüləcək - TƏBİB
Sabah qaz olmayacaq
Ermənilərin başı yeni dərdə girib
Əcnəbi şəxslərlə nigah bağlamanın qayda və şərtləri
"Yaşlı" görünən gənc Sara-FOTO
İşçilər hansı halda intizam məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər?
Zirəddin Rzayevdən dəhşətli proqnoz
Aprelin 27-dən bu iş və xidmət sahələrində fəaliyyət bərpa olunur - SİYAHI
"Hər bəlamda günahkar sənsən!"
- ŞƏRHLƏR