Bəzi vəziyyətlər və ya obyektlərdə duyulan məntiqsiz və həddindən artıq qorxuya spesifik fobiya deyilir. Fobiyalar qadınlarda kişilərə nisbətən 2-3 dəfə daha çox ortaya çıxar.
Xüsusi fobiyanın 16 yaşından başlayır. Bir çoxları uşaqlığından bəri qorxularının olduğunu, bir qismi isə yetkinlik dövründən sonra meydana gəldiyini söyləyər.
Qorxuların səbəbi genetik, yəni irsi ola bilər. Xüsusi fobiyaların əmələ gəlməsində insanların yaşadığı mənfi hadisələrin rolu olduğunu düşünsək, doğru olmaz. Məsələn, liftdə qapalı qaldıqdan sonra lift qorxusu yaşayan, it tərəfindən qovalandıqdan sonra it fobiyası inkişaf edən insanlardan hamımızın xəbəri var. Ancaq bu cür təcrübələri olmayanlarda da fobiyalar rast gəlinir.
Məntiqsiz qorxunun əlamətləri - məntiqli və məntiqsiz qorxu əsnasında yaşananlar, yəni bədənimizlə zehnimizdə olan dəyişikliklər eynidir. Xüsusi fobiyalarda duyulan qorxu məntiqsizdir. Yüksək bir yerdən aşağı baxmaq bir çox insan üçün həyəcanverici, qorxuducu ola bilər, ancaq fobik adamda qorxu o qədər yüksəksir ki, yüksək binalara belə çıxa bilməzlər. Bəzən də normalda kimsənin qorxmayacağı vəziyyətlərdən qorxma kimi məntiqsiz qorxular ola bilər. Məsələn, şüşə qırıqlarının, bıçaq kimi kəsici alətlərin batacaq qorxusu kimi. İnsanlar bunların bir az gülünc hal olduğunun fərqindədir və bundan utandığı üçün fobiyalarından danışmaq istəməyə bilərlər.
Heyvan fobiyası
Ən çox görülən spesifik fobiya növüdür. Ən çox qorxulan heyvanlara pişik, it, quş, həşəratlar aiddir. Fobiyalar adamda qaçma davranışı inkişaf etdirir - heyvan saxlayan dostlarının evinə getməzlər.
Yüksəklik qorxusu
İkinci ən məşhur spesifik fobiya növüdür. İnsan yüksək binalara çıxa bilməz, yüksəkdən baxa bilməz, hətta otaqda pəncərəyə yaxın otura bilməz. Bir çox insan üçün keflə oturub istirahət edəcəyi eyvanlar belə insanlar üçün əziyyətdir.
Qan və yaralanma fobiyası
Xalq arasında “qan tutması“ olaraq da adlanan vəziyyətdir. Qan görəndə narahatlıq hissi çox insanda rast gəlinən bir xüsusiyyətdir. Bu zaman huşun itiməsi baş verə bilər. Belə fobiklər həyat qurtarıcı müdaxilələrdən belə qaçarlar. Bir çox insan bu qorxuya görə xəstəxanaya getməz, xəstə insanlara baxa bilməz, tibbi mövzularla əlaqədar televiziya proqramlarını seyr etməz. Bu cür insanlar həkimlik və tibb bacısı peşəsini seçməzlər.
Udma fobiyası
Bu xəstələrin tək qorxusu bir şey udarkən boğulmaqdır. Yemək yeyərkən, su içərkən boğazlarında nəsə qalar və boğular deyə qorxurlar. Yemək və içməkdən qorxduqları şeylərin siyahısı ola bilər. Çox vaxt ləpələrdən, fındıq, qoz və s. kiçik dənəli şeylərdən uzaq durarlar. Yemək-içməkdən qaçmağın nəticəsində çox arıqlayarlar.
Qaranlıq fobiyası
Bağlı, qaranlıq və sıxlıq olan yerlərdə duyulan qorxudur. Bu vəziyyətlərdə tipik nümunələr arasında lift, bağlı tavanlı otaqlar və dəhlizlər, qapıları bağlı və sıxlıq olan avtobuslar, yeraltı keçidlər, metro sayıla bilər. Əsas qorxuları bu yerlərdə sıxılıb qalmaq, çıxa bilməmək, nəfəs ala bilməmək, boğulmaqdır. Belə insanlar kinoya və teatra gedə bilməz, getsələr də qıraq kreslolarda oturar. Boğazlı geyimlərdə narahat ola bilərlər.
Nələrdən qorxuruq?
Obyektiv fobiya: həşərat, kəpənək, it, iti uclu əşya və s.
Vəziyyət fobiyası: Bağlı yer, açıq yer, lift, yüksək yer, qaranlıq və s.
Funksiya fobiyası: Yerini islatma, qaz çıxarma, tərləmə və s.
Bu vəziyyətləri yaşayan bir çox insan həkimə müraciət etmir. Bunun da ən əhəmiyyətli səbəbi fobiyaların xəstəlik deyil, xasiyyət, ya da şəxsiyyət xüsusiyyəti olduğunu düşünüməsidir. Fobiyanın müalicə edilə bilmədiyinin düşünülməsi də bir başqa əhəmiyyətli faktordur. Halbuki, spesifik fobiyaların müalicəsi mümkündür, üstəlik, müvəffəqiyyət nisbətləri yüksəkdir. Bu qorxuların müalicəsində dərmanların rolu azdır.
Fobiyalarımıza özümüz də qalib gələ bilərik, sadəcə istəmək kifayətdir.