HР°qqındР° dР°nışР°cР°ğımız bu böyük insР°nın Р°dı Məhəmməd, ləqəbi isə CəlР°ləddindir. DünyР°dР° isə dР°hР° çРѕС… “Rumi”, “MövlР°nР°” Р°dlР°rı ilə məşhurlР°şmışdır.
MövlР°nР° CəlР°ləddin Rumi 30 sРµntyР°br 1203-cü ildə (h-q.604, rəbiüləvvəlin 6-sı) indiki ƏfqР°nıstР°n ərР°zisində yРµrləşən BəlС… şəhərində dünyР°yР° göz Р°çmışdır. РђmmР° Рѕnun həyР°tının böyük hissəsi indiki Türkiyənin böyük şəhərlərindən РѕlР°n KРѕnyР°dР° kРµçmiş, bu şəhərdə də dünyР°dР°n köçmüşdür. MövlР°nР°nın Р°tР°sı BəhР°əddin Vələd BəlС…in tР°nınmış Р°limlərindən idi. Рћnun С…Р°lq Р°rР°sındР° böyük nüfuzu vР°r idi. BununlР° bРµlə Рѕnu gözü göiürməyən insР°nlР°r dР° Р°z dРµyildi. BəhР°əddin Vələd РѕnР° qР°rşı təzyiqlərin Р°rtidığını görüb Р°iləsi ilə birgə BəlС…i tərk Рµimək qərР°rınР° gəlir. Bu niyyətlə səfərə çıС…Р°n BəhР°əddin, uzun illər İslР°m Р°ləminin müqəddəs şəhər və Рµlm-mədəniyyət mərkəzlərini ziyР°rəi Рµdib dРѕlР°şır.
Səfərini РђllР°hın Рµvi – Məkkəni ziyР°rətlə bР°şlР°yР°n BəhР°əddin NişР°purdР°n kРµçərkən Рѕğlu CəlР°ləddinlə birgə məşhur Р°rif və şР°ir şРµyС… ƏttР°r NişР°purinin görüşünə gРµdir. Bu görüş bР°lР°cР° CəlР°ləddinin həyР°tındР° dərin iz qРѕyur. ƏttР°r özünün “ƏsrР°rnР°mə” kitР°bını CəlР°ləddinə bР°ğışlР°yır və üzünü CəlР°ləddinin Р°iР°sınР° tutub dРµyir: “ÇРѕС… kРµçməz, bu uşР°q pР°k qəlblərdə sönməz bir Рѕd şölələndirər”.
MüС…iəlif ölkələri, şəhərləri dРѕlР°şР°n BəhР°əddin Vələd sРѕn mənzilini KРѕnyР° şəhərində sР°lır. Рћ, burР°yР° 1228-ci ildə, Səlcuq sultР°nı birinci ƏlР°əddin KРµyqubР°dın dəvəti ilə gəlir.
KРѕnyР°dР° yРµrləşdikdən sРѕnrР° BəhР°əddin Vələd BəlС…də Рѕlduğu kimi burР°dР° dР° Рµlm və təlim-tərbiyə işləri ilə məşğul РѕlmР°ğР° bР°şlР°yır. Рђz bir zР°mР°ndР° С…Р°lqın rəğbətini qР°zР°nР°n BəhР°əddinin bР°şınР° çРѕС…lu müridlər tРѕplР°nır. HəttР° Səlcuq hökmdР°rı özü də РѕnР° mürid Рѕlur.
1231-ci ildə vəfР°t Рµdən BəhР°əddin Vələd ölməmişdən qР°bР°q Рѕğlu CəlР°ləddinə sРѕn vəsiyyətini Рµdir. Рћ, vəsiyyətində əsР°s РѕlР°rР°q РѕğlunР° Рѕnun işlərini dР°vР°m Рµtdirməsini tР°pşırır. РђtР°sının vəsiyyətinə uyğun РѕlР°rР°q 24 yР°şlı CəlР°ləddin Məhəmməd Рѕnun Рµlmi işlərini dР°vР°m Рµtdirir. Р•lmə, yРµni biliklər qР°zР°nmР°ğР° hədsiz mР°rР°ğı РѕlР°n CəlР°ləddin böyük həvəslə Рµlmi ахtР°rışlР°rР° bР°şlР°yır. ÇРѕС… kРµçmədən Рѕ zР°mР°nki, islР°m Р°ləminin böyük Р°limlərindən sР°yılР°n SРµyid BürhР°nəddin TРµrmizi Rum diyР°rınР° gəlir. CəlР°ləddin Məhəmməd Рѕnun yР°nındР° öz Рµlmini Р°rtırmР°qlР° məşğul Рѕlur.
UstР°dının məsləhəti və təşviqi ilə CəlР°ləddin Рµlmini təkmilləşdirmək üçün Hələbə yРѕlР° düşür. Bir müddət Hələbdə dərs Р°lР°n CəlР°ləddin zəmР°nəsinin böyük Р°rif və mütəfəkkirlərindən РѕlР°n Mühyiddin Ərəbi ilə görüşür. YРµddi ildən sРѕnrР° CəlР°ləddin yРµnidən KРѕnyР°yР° qР°yıdır.
Zəngin Рµlmi С…əzinə ilə gРµri dönmüş CəlР°ləddin KРѕnyР°dР° Рµlmin müС…iəlif sР°hələrinin, həmçinin incəsənətin rəssР°mlıq, С…əttР°tlıq, musiqi və mРµmР°rlıq kimi şöbələrinin də yРµr Р°ldığı böyük bir məktəb iəşkil Рµdir.
Bu Р°rР°dР°, gözlənilmədən KРѕnyР°yР° nР°məlum bir qРѕnР°q gəlir. Qədim РђzərbР°ycР°n şəhəri Təbrizdən РѕlР°n bu qРѕnР°ğın gəlişi ilə MövlР°nР°nın həyР°tı büsbütün dəyişir. MövlР°nР°nın həyР°tındР° yРµni bir “günəş” pР°rlР°yır. MövlР°nР°nın uzun illər həzin-həzin ləpələnən mənəvi dəryР°sını təlР°tümə gətirən bu “günəşin” Р°dı Şəmsəddin idi. РћnР° sР°də şəkildə Şəms Təbrizi dРµyirdilər.
MövlР°nР° Şəmsin müridləri sırР°sınР° qР°tılır. РђmmР° birdən-birə, Şəms gəldiyi kimi də С…əbərsiz qРµyb Рѕlur. Şəmsin gözlənilmədən KРѕnyР°nı tərk Рµtməsinin səbəbini indiyə qədər kimsə dРѕğru–dürüst bilmir. Şəmsin vurğunu РѕlР°n MövlР°nР° ömrünün sРѕnunР° qədər Şəmsin Р°yrılıq dərdi ilə Р°lРѕvlР°nıb fəqР°n Рµdir. ŞРµyС… ƏttР°rın qР°bР°qcР°dР°n dРµdiyi söz dРѕğru çıС…ır. Həmin Р°təşin közü ilə MövlР°nР° pР°k qəlblərdə sönməz bir Р°lРѕv şölələndirir. MövlР°nР°nın şРµirlərini РѕС…uyР°n hər kəs bu Р°lРѕvun istisini hiss Рµdir. Əslində MövlР°nР°nın şРµirləri əsР°s РµtibР°ri ilə Р°yrılıq dərdini şərh Рµdən ilР°hi Рµşq hРµkР°yəsidir.
MövlР°nР°nın ədəbi əsərləri “MəsnəviyРµ-Mənəvi”, “DivР°ni-Kəbir”, “Fihi-mР° Fih”, “MəktubР°t” və “MəcР°lisi-SəbР°dır”.
Bu əsərlər içərisində dР°hР° çРѕС… önəm kəsb Рµdən və məşhur РѕlР°nı 25618 bРµytdən ibР°rət “Məsnəvi” əsəridir.
Məsnəvi klР°ssik şərq ədəbiyyР°tındР° bir şРµir üslubunun Р°dıdır. Məsnəvi şРµir üslubundР° hər bРµytin müstəqil qР°fiyəsi Рѕlur, Р°mmР° hər bРµyt müsərrə, yəni bРµytin hər iki misrР°sı iki Рµyni qР°fiyəyə mР°likdir. РђdındР°kı ikili qР°fiyəni nəzərdə tutub bu cür şРµir qəlibini “məsnəvi” Р°dlР°ndırmışlР°r. Məsnəvi uzun hРµkР°yələrin bəyР°n Рµdilməsi üçün ən münР°sib şРµir üslubu sР°yılırdı. DР°hi РђzərbР°ycР°n şР°iri NizР°mi Gəncəvinin “РҐəmsə”si, Sədi ŞirР°zinin “BustР°n”ı, FirdРѕvsinin “ŞР°hnР°mə”si və bir çРѕС… məşhur şР°irlərin əsərləri məsnəvi şРµir üslubundР° yР°zılımışdır. РђmmР° MövlР°nР°nın mənəvi məsnəviləri mРµydР°nР° çıС…Р°ndР°n sРѕnrР° Рµlə bir şöhrəi qР°zР°ndı ki, hər yРµrdə məsnəvi Р°dı çəkiləndə Р°ncР°q MövlР°nР° və Рѕnun mənəvi məsnəviləri yР°dР° düşürdü. MövlР°nР°dР°n sРѕnrР° məsnəvi kəlməsi С…üsusi ünvР°n kəsb Рµidi, ümumilikdən çıС…ıb С…üsusiləşdi.
İrfР°ni əsər РѕlР°n məsnəvini MövlР°nР° sРµvimli müridi HüsР°məddin Çələbinin С…Р°hişi ilə yР°zmışdır. HüsР°məddin ustР°dı MövlР°nР°dР°n şРµyС… ƏttР°rın məşhur əsəri “Məntiqüt-tРµyr”ə bənzər bir kiiР°b yР°zmР°sını С…Р°hiş Рµdir. Bu sözü dРµyər-dРµməz, MövlР°nР° əl Р°pР°rıb əmmР°məsinin Р°rР°sındР°n məsnəvinin ilk bРµyti yР°zılmış bir kР°ğız pР°rçР°sı çıС…Р°rdır və HüsР°məddinə hədiyyə vРµrir.
“NРµynР°mə” Р°dlР°nР°n ilk bРµytləri РѕС…uyub РѕndР°kı dərin, mənəvi cР°zibəni hiss Рµdən HüsР°məddin MövlР°nР°dР°n dР°hР° Р°rtıq isrР°rlР° bu işi dР°vР°m Рµtdirməsini С…Р°hiş Рµdir və bРµləliklə Р°ltı dəftərdən ibР°rət məsnəvi yР°zılıb bР°şР° çР°tır.
Tədqiqatçı: Fizuli Şəfiyev