İnsan həyatı kibrit qutusuna bənzəyir. Ona ciddi münasibət-gülüncdür, qeyri-ciddi münasibət-təhlükəlidir...
Runeske Akutaqava, "Dəlinin qeydləri"
Musiqidə əsəri yazan bəstəkar və onu musiqi alətində ifa edən ifaçı olduğu kimi sözlü sənətdə də iki incəsənət tələb olunur: müəllif incəsənəti və oxucu incəsənəti.
Musiqidə ifaçılıq sənətini öyrədən dərsliklər olduğu kimi, oxucular üçün də kitab oxuma sənətini, oxunun növlərini, oxunu pozan patalogiyaları izah edən kitablar var. Məsələn, S.Povarninin “Kitabı necə oxumalı?”, U.Ekonun “Oxucunun rolu” kitabı. Onlar ideal oxucu, bir insanın niyə oturub kitabı oxuya bilməməsi, yalnız ilk və son səhifəsini oxumaqla məzmunu haqda fikir yürütməsi, oxuyanda diqqətinin başqa yerlərə getməsi kimi oxucu incəsənətinin bir sıra detallarından söz açıb, ancaq kitabdan üz çevirmiş bütöv bir toplumu kitaba gətirməyin yolları barədə heç nə yazmayıblar. Ona görə də oxucu incəsənəti haqda bu kitabların arxa səhifəsində qeydlər üçün nəzərdə tutulmuş yeganə ağ kağıza gərək hərəmiz öz təhlil və təklifimizi yazaq:
Kitabı müqəddəsləşdirmək yaramaz işdir. Avropa xalqları sxolastika dövründə kitabı elə müqəddəs bilirdilər ki, hətta nigahdan kənar doğulmuş uşaqlara kitablara-əlyazmalara yaxınlaşmaq, toxunmaq qadağan idi. Azərbaycanlılar da kitabları yuxarı başa-rəfə yığır, bir otağa qapayır, qapısını bağlayır, illərlə qoruyur, nəsildən-nəslə ötürür, göz bəbəyi kimi qorumaq lazım olduğu haqda bəyanatlar verir, gülün üstünə gül qoxlamayıb, köhnə kitabları yeni kitablardan üstün tutur, ancaq oxumurlar.
Azərbaycanlıların kitabdan uzaq olmasının səbəblərindən biri ola bilsin ki, tarixən köçəri deyil oturaq olmalarıdır. Oturaq xalqların mədəniyyətinin daşıyıcısı, keysi abidələr, köçəri xalqların mədəniyyətinin daşıyıcısı, keysi isə kitabdır. Qədim yəhudi mədəniyyəti ona görə kitaba əsaslanırdı ki, qədim yəhudi xalqı köçəri idi. Ərəblər də köçəri sivilizasiya olduqlarından onların mədəniyyəti “biliklərin qabı” kimi kitaba və yazıya əsaslanır. Misirlilər isə oturaq olduqlarından öz tarixlərini obelisk-daş sütunlara yazırdılar. Azərbaycan toplumunu əmələ gətirən xalqların etnoqrafiyasında çoxsaylı yazılı abidələr var, onlar kağıza, kitaba deyil, yazılı abidəyə üstünlük verirdilər. Türklərin Tanrıçılıq dini, qam-şamanlığı da kitaba əsaslanmır.
Digər tərəfdən, Azərbaycan folklorundakı zəngin yuxuyozumları göstərir ki, bizim xalq mahiyyətcə yatağan, yuxuyameyllidir. Kitabları ən çox satılan italyan sayılan U.Ekonun “Lettore modello”-sunda isə deyilir ki, ideal oxucu-yuxusuzluqdan əziyyət çəkən oxucudur.
Mən azərbaycanlıların kitab sevməməsini özümə yuxarıdakı kimi izah edirəm, onları yaxınlaşdırmağın isə ilk mərhələsini oyunsuz və kələksiz təsəvvür etmirəm. Uşaqlığıma dair bir xatirə nümunəsində sizə öz təklifimi açıqlayacağam. Vaxtilə düşbərə, xaş, bozbaş kimi ciddi yeməkləri yemirdim, ən zəhləm gedən xörək isə düşbərə idi, onu yaxın buraxmırdım. Ailə, nəinki ailə, bütün “İskra” küçəsi baş sındırırdı ki, bu cür dadlı milli xörəyi bu ağzının dadını bilməyən uşağa necə yedirdək? Axırda qərar qəbul elədilər, düşbərələrdən birinin içinə noxud qoydular, noxud kimin qabından çıxsa, onun arzuları çin olacaqmış. Mən düşbərəni noxudu tapmaq məqsədilə yeməyə başladım, noxud tapıldı, onu tapandan sonra yeməyi yarımçıq qoydum, hər halda düşbərəyə alışdım. İndi o uşaq böyüyüb elə bir ölkədə yaşayır ki, orda kitabı sevmirlər; böyük uşaq təbii bir qərar çıxarır ki, kitabların arasına pul qoyaq, kitablarla lotoreya oyunları keçirək, onda azərbaycanlılar pula çatmaq məqsədilə də olsa, kitabı oxuyacaq, ona alışacaq, hətta uşaqlarının adlarını Kitabəli qoymağa başlayacaqlar.
Nərmin Kamal