Neçə gündür ki işıq üzü gördüyü sorağını aldığım bu kitabı əldə etmək bir qədər çətin oldu. O mənada ki, bir neçə kitab mağazasından soraqlaşaraq və hətta baş çəkərək axır ki Kibrit bookcafedən tapa bildim. Evə gələnədək metroda və marşrutda artıq povestin yarısını oxumuşdum. Çünki müəllif, özünün də vaxtilə dediyi kimi nadinc olan dilimizdən çox gözəl istifadə edərək bu nadinc dili ram etməyi bacarır. Kitabda əslində iki povest var: “ Gilə “ və “ Qız qalası “ . Əvvəlcə istədim ki, iki povesti də oxuyub ikisi haqqında bir təəssürat yazısı yazım. Ancaq ilk povest olan Gilə məndə elə təəssüratlar oyatdı ki, bu təəssüratları ikinci povestlə bir yerə sığışdıra bilməyəcəyimi anladım və ayrıca yazmağa qərar verdim. İndiyədək yazdığım təəssüratları oxuyanlar bilirlər, mən hər zaman müsbət yönlərə önəm verirəm və çalışıram ki, əsərin yaxşı tərəflərini danışım. Çünki bildiyiniz kimi mən tənqidçi deyiləm, ədəbiyyat təhsilim də yoxdu, bir qədər də aydınlaşdıraraq deyim ki, çoxlarınızın da bildiyi kimi hətta ümumiyyətlə təhsilim yoxdur…yəni ali təhsilim. Bütün yazdığım təəssüratlar həvəskar bir oxucu təəssüratlarıdır və məqsədim də sadəcə mütaliə təbliğidir. Siz də hər dəfə lütfən bunları nəzərə alaraq oxuyun. İndi isə bir qədər süjet barədə…
Əsər birinci şəxsin dili ilə danışılır. İsveçrəyə köçərək orda yaşayan, köhnə tanışlarından olan Jan ilə görüşmək üçün Sürixdən yaxınlıqdakı Rapperswil qəsəbəsinə gedən Əli, qatarda rastlaşdığı yaşlı adamın azərbaycanlı olduğunu öyrənir və bir gün ərzində onun bütün həyat hekayəsini dinləməli olur. İkinci dünya müharibəsi zamanı əsir düşərək min bir əziyyətə qatlanan Əşrəfin acınacaqlı həyat yolu Əlini maqnit kimi çəkir. 1942- ci ildə Laçın rayonundan cəbhəyə yola düşən Əşrəf dayının bir daha vətənə geri qayıtmamasını, əvvəlcə NKVD- nin o vaxtkı əsirlərin əksəriyyətini güllələməsinə bağlayan müəlllif, “ bəs 80- ci illərdən sonra, o da olmadısa SSRİ dağıldıqdan sonra niyə qayıtmaq istəmədi, rayonları işğal olmuşdusa bəs Bakıya köçmüş qohum- əqrəbasını niyə görmək istəmədi “ kimi beynini gəmirən sualları nəhayət ki Əşrəf dayıya verir və… əsl problemin Əşrəfin 5 yaşlı bacısı Gilə ilə bağlı olduğunu öyrənir. Bu andan etibarən balaca Gilənin qan donduran həyat hekayəsinin dinləyicisi olur. Süjet barədə bu qədər bəs edər məncə. Çox danışsam dadını qaçırmış olaram, sizin də marağınız azalar. Bir qədər də mənim təəssüratlarım haqda…
90- cı illər, Saatlı rayonunun ucqar deyiləcək bir kəndi. Ölkədə kitab nəşri zatən zəif ikən, əyalətlərdə yeni kitab tapmaq daha çətin idi. Odur ki məcburən atamın və babamın kitabxanasındakı kitabları dönə- dönə oxuyurdum. “ Böyük Vətən Müharibəsi “ mövzusuna xüsusi önəm verən sovet təbliğatı ədəbiyyatdan da yan keçməmiş, bu barədə cürbəcür romanlar yazılmışdı. Müharibə iştirakçısı olan babamın da təbii ki bu mövzuda kitabları var idi. Almanlara əsir düşənlərin keşməkeşli həyatı haqqında Azərbaycan sovet ədəbiyyatından iki əsər mənim yaddaşımda xüsusi yer tutmuşdu : Hüseyn Abbazsadənin “ Burulğanlar “ və “ Haradansınız müsyö Abel? “ əsərləri… Bu əsərlərin bədii- fəsəfi yükü filan haqda nəsə demək istəmirəm, yadımda qalan əsasən əsirlərin həyatı idi. Kim oxuyubsa mənə haqq qazandırar, bu əsərlərdə çox təsirli verilib bu movzu. “ GİLƏ “ povestini oxuyarkən sanki həmən illərə qayıtdım, çoxdandı oxumadığım mövzunu yenidən xatırladım. Qarabağ mövzusuna da sətirlatı toxunan yazar, Əşrəf dayının əsirlərlə birgə acınacaqlı həyatını, müharibənin necə mənfur və mənasız bir şey olmasını, insanların vətən nisgilini özunəməxsus tərzdə verib.
Əsərin dilini xüsusilə bəyəndim. Sadə, dağa- daşa girmədən, uzatmadan, dəbdəbəli və ibarəli cümlələr qurmadan, oxucunu tez zamanda təhkiyəsinə salan axıcı dili var povestin. Yazar hətta Sürixdə az- az görülən qızmar isti ucbatındn keçirtdiyi hissləri belə çox gözəl, bizim anladığımız bir dillə bizə ötürür:
“ Litrlik plastik qabdakı su isinmişdi, udduğum damcılar əvvəlkilərdən daha ilıq olurdu. Bu, məndə azacıq qəzəb yaradırdı “ … tanış hisslərdir deyilmi?
Əşrəf dayının əsrilik həyatını dinləyəkən ona fikir verən müəllif, qəhrəmanının ruh halını ifadə edərkən də çox sadə, amma effektli cümlələrdən istifadə edir fikir verin :
“ Əşrəf susdu, qəhərlənmişdi. Ağlamırdı, amma gözlərinin təbii bulanıqlığından elə bilərdin ki, dolub qalıb, bu saat ağlayacaq. Mənə elə gəldi ki, onun göz yaşları çoxdan quruyub, istəsə də ağlaya bilməz… “.
Bu hissəyə də diqqət:
“ — Xatirələrinizi oyadaraq sizi incitmək istəmirəm. Amma suallarım doğrudan çoxdur…
Baxışlarından birtəhər oldum, sanki “ bu həyat məni o qədər incidib ki, sən istəsən də bundan artıq incidə bilməzsən “ demək istəyirdi…
Deməyim odur ki, sadə seçilmiş sözlər olsa da, sonucda cümlələr təsirlidir…
Əsərin yarısından sonra artıq həyəcanınız artacaq, zaman- zaman gözləriniz dolacaq, içiniz titrəyəcək… Daha çox danışmayım, əsərin marağını da oldürməyim. Tapın, aln, oxuyun, inanın ki sərf etdiyiniz vaxta dəyəcək. Sizlərə xoş mütaliələr.
Fariz Bayramov