Bu gün də sizə yazıçı-publisist, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nübar xanım Həkimovanın araşdırması nəticəsində əldə edilmiş mənbəyə əsasən tutun və əriyin çoxumuza məlum olmayan kimyəvi və müalicəvi xüsusiyyətlərini təqdim edəcəyəm. Ümid edirəm ki, faydalanacaqsınız.
Tut
Tutun respublikamızın ərazisində 3 növü yayılmışdır: ağ tut, qara tut, qırmızı tut. Bunlardan Azərbaycanın ərazisində ən çox yayılanı ağ və qara tut növləridir. Azərbaycanda ağ tut yabanı halda Samur-Dəvəçi zonasının tuqay meşələrində, Kur-Araz, Alazan-Əyricay ovalıqlarında yayılmışdır. Bundan əlavə Azərbaycanın əksər rayonlarında, o cümlədən Abşeronda geniş becərilir. Qara tut Azərbaycanın aran və dağətəyi rayonlarında becərilir.
Qırmızı tut – Hündürlüyü 15-20 m olan ağacdır. Qabığı qəhvəyi-boz, cavan budaqları isə sarımtıl-boz rəngdə olur. Yarpaqları yumurtavaridir. Yarpaq arası 5-7 sm-dir. Qırmızı tutun oduncaq hissəsi çox qiymətlidir. Özək hissəsi sarı rəngli olub, illik həlqələri aydın görünür. Qırmızı tut yarpaqlarından boyaq, tərləmə dərmanı kimi, köklərindən isə bağırsaq qurdlarının təmizlənməsində istifadə edilir.
Meyvələrindən spirt, sirkə, şərab hazırlanır. Meyvəsinin tərkibində 22% şəkər vardır. Toxum və qələm vasitəsilə çoxaldılır. Bu, ağ tuta nisbətən az yayılmışdır. Bu növ Azərbaycanda əsasən Naxçıvan, Şəki, Şamaxı, Ağsu, Göycay rayonunda mövcuddur.
Tutun yarpaqlarında 0,75% üzvi turşular, 50-60 mq% askorbin turşusu 1,5-2,0% şəkərli maddələr, 2-3% aşı maddələri vardır. Meyvələrində 23-24% şəkər, 2,5% üzvi turşular, 70-80 mq% askorbin turşusu, 4% limon turşusu, pektin maddələri və s. müəyyən edilmişdir. Göstərilənlərdən başqa tərkibində müxtəlif amin turşuları (alanin, valin, qlütamin, asparağin, fenilalanın və s. aşkar edilmişdir), flavonoidlərdən izokversetin, efir yağı, karotin, B, B2, C, PP vitaminləri tapılmışdır. Ağ tutun toxumlarında 25-30% piyli yağ vardır. Ağ tutun qurudulmuş yarpaqlarından hazırlanmış sulu dəmləmənin, spirtli cövhələrinin (tinkturasının), ürək-damar sistemi
xəstəliklərində müsbət göstərdiyi kliniki təcrübədə aşkar edilmişdir.
Tut yarpaqlarından xalq təbabətində çox qədimdən istifadə edilir. Onlardan çay dəmləyib şəkər xəstəliyində, ürək ağrıları içirlər. Meyvələri təzə halda yeyilir, həm də onlardan doşab hazırlayıb ürək zəifliyində, qanazlığında qəbul edirlər. Bundan baş meyvələrindən hazırlanan şirələrindən xərçəng, boğaz ağrıları mədə xəstəliklərində qəbul edilir. Ağ tutun yarpaqlarından çay dəmləyib qəbizlikdə, soyuqdəymə xəstəliklərində içirlər. Ondan tərlədici və hərarəti aşağı salıcı vasitə kimi, həmçinin diabet və epilepsiya xəstəliyinə qarşı da
istifadə edilir. Mədə və onikibarmaq bağırsaq xoralarında ağ tutun meyvələri məsləhət görülür. Meyvə və qabıq hissələrindən hazırlanmış məlhəmlə civzə, irin və dəri yara müalicə olunur. Ağ, qara, xar tutun meyvələri qanartırıcı xassəyə malikdir.
Şirəsini balla qarışdırıb alınan mazdan boğaz xərçəngində sürtkü kimi istifadə edilir. Meyvəsindən kompot, sirop, müxtəlif şirə növləri, mürəbbə, cem, marmelad, şərbət, çaxır, spirt, sirkə, şəkər və limon turşusu hazırlanır.
Ərik
Ərik növ və sortları xoş ətirə malikdir, hissəsindən 4,7-27%-ə qədər şəkər, pektin, alma, limon, çaxır turşuları, askorbin turşusu, B1, B2, B5, P, PP, vitaminləri, çoxlu miqdarda karotin maddələri, mineral duzları və s. aşkar edilmişdir. Meyvəsi polivitaminlərlə, eləcə də kalium duzları ilə zəngin olduğundan ondan ürək-damar xəstəliklərinin müalicəsində geniş istifadə edilir. Toxumlarında 50-60%-ə qədər donmayan yağ, tərkibində 20 %-ə qədər zülal və 10%-ə qədər karbohidratlar olan yağ müəyyən edilmişdir ki, bunlardan da tibbdə geniş istifadə olunan kamfora yağı hazırlanır. Bundan əlavə, tərkibində mühüm müalicə əhəmiyyəti olan panqam turşusu (vitamin B15) da vardır.
Ərikdən qanın tərkibində dəmir çatışmazlığı zamanı baş verən anemiya (qan azlığını) xəstəliyinin qarşısının alınmasında, Çin xalq təbabətində isə 20-30 q toxumlarından alınan cövhərlə bronxit, göy öskürək, kəskin böyrək xəstəliklərində istifadə edilir. Xəstəlikdən yenicə durmuş zəifləmiş insanlara, xroniki bronxit, vərəm, hamilə qadınlara və zəif uşaqlara gündə 100-150 qram şirin ərik meyvəsi
yeməyi məsləhət görürlər. Meyvəsinin tərkibində çoxlu miqdarda K elementi olduğu üçün ürək-damar, xroniki böyrək xəstəliklərində,
orqanizmində Na elementinin nizamlanması üçün, eyni zamanda hipertoniya, ürək döyüntülərinin pozulmasında, miokard infarktı zamanı ərik meyvəsi qəbul etməyi məsləhət görürlər. Əriyin toxumlarından alınan yağdan həlledici kimi bir sıra dərman preparatlarının hazırlanmasında, duru müalicəvi mazların və eləcə də kosmetik kremlərin istehsalında geniş istifadə edilir. Toxumu zəhərli olduğu üçün insanlar və ev quşları arasında zəhərlənmə hadisəsi baş verir.
Ərikdən konserv, şirniyyat, mürəbbə, kompot, sərinləşdirici içkilər və s. məhsullar hazırlanır. Meyvələri təzə və qurudulmuş halda pəhriz maddəsi kimi, anemiya xəstəliyi zamanı hamilə qadınlara qüvvətverici və qanartırıcı vasitə kimi məsləhət görülür. Qurudulmuş qaysıdan ürək zəifliyində və bir sıra başqa xəstəliklərdə istifadə edilir. Lakin şəkər xəstəliyi zamanı məsləhət görülmür. Pakistan alimlərinin məlumatlarına görə, yeməklə qəbul edilən 100 q əriyin insan orqanizminə olan xeyri (qanartırıcı) 40 q kürü və ya 250 q təzə heyvan qaraciyərinə bərabərdir. Xalq təbabətində ərikdən həzm prosesini yaxşılaşdıran, susuzluğun qarşısını alan vasitə, eləcə də xroniki qəbizlikdə yüngül işlətmə dərmanı kimi istifadə edilir. Qurudulmuş qaysıdan bir sıra xörəklərin tərkibinə ədviyyat kimi qatılır. Yağından qənnadı sənayesində geniş istifadə edilir. Ərik ağacının kitrəsindən həm yapışqan kimi, həm də yeyinti və tibb sənayesində istifadə edilir.