Vərəm (Tuberkuloz) nədir?
Vərəm yada tuberkuloz, Mycobacterium tuberculosis adı verilən bakteriyanın səbəb olduğu yoluxucu bir xəstəlikdir. Bu xəstəliyə səbəb olan bakteriya R.Koch tərəfindən 24 Mart 1882-ci il tarixində kəşf edilmişdir və bu səbəblə bakteriya Koch basili adı ilə də tanınır. Tənəffüs yoluyla bulaşdığından tez-tez ağciyərlərdə xəstəliyə səbəb olmaqla yanaşı, sümük, beyin, ağ ciyər pərdəsi, ürək pərdəsi, böyrək və daha bir çox orqanda da nadir olaraq xəstəlik ortaya çıxa bilir. Bu gün dünya əhalisinin təqribən 1/3-i vərəm mikrobu ilə zəhərli olmuşdur, yəni bu insanların bədəninə həyatlarının bir dövründə bu bakteriya daxil olmuşdur və hər il bu populyasiyanın bir qismi orqanizmlərində olan bu yatan vəziyyətdəki bakteriyanın müxtəlif səbəblərlə hərəkətə keçməsi nəticəsində vərəm xəstəliyinə tutulurlar.
Xəstəlik necə yoluxur?
Vərəm xəstəliyinə tutulmuş insanların ağciyərlərində xəstəliyin irəliləməsi ilə bakteriyadan ifraz olunan salınan bəzi fermentlərin və orqanizmimizin müdafiə sisteminin təsiri ilə xalq arasında “yara” kimi adlandırılan bir oyuq (kavita) əmələ gəlir. Vərəm mikrobu bu oyuğun içərisində və ətrafında sürətlə çoxalmağa davam edir. Bu oyuq hava yollarımız yəni bronxlarla iştirak halında olduğundan xəstə insanın öskürək, hapşırıq kimi güclü tənəffüs fəaliyyəti ilə ağzından saçılan çox kiçik damcılar içərisində vərəm bakteriyaları xarici mühitə yoluxur. Bu kiçik damcılar eyni siqaret dumanının havada uzun müddət asılı qalması kimi yaxşı havası dəyişilməyən qapalı mühitlərdə saatlarla havada uçuşurlar. Məhz belə bir şəraitdə tərkibində bakteriya olan bu damcılar sağlam insanlar tərəfindən nəfəs alma zamanı ağciyərə çəkilir və ilk dəfə bakteriya sağlam insanın orqanizminə daxil olur yəni artıq bu şəxs vərəm basili ilə zəhərli olur.
Ağciyərə yerləşən vərəm mikrobu əsasən immunitet sistemi tərəfindən xəstəlik meydana gəlmədən müəyyən bölgələrdə həbs edilir. Ancaq insanın həyatı boyu xüsusilə müdafiə sisteminin zəiflədiyi bəzi hallarda yatmış vəziyyətdəki bu mikroblar birdən hərəkətə keçərək çoxalmağa başlayır və vərəm xəstəliyini ortaya çıxarda bilirlər.Bu növ vərəm xəstəliyi yeniyetmə tip vərəm kimi tanınır. Nəzarət altında olmayan şəkər xəstəliyi, AİDS, qidalanma pozğunluqları, ağır stress və alkoqolizm müdafiə sistemimizi pozaraq yeniyetmə tipi vərəm xəstəliyinə yol açan risk amilləri kimi sayıla bilər. Ancaq bir çox halda da heç bir səbəb müəyyənləşdirmədən xəstəlik ortaya çıxa bilər. Bəzən də basil daha ilk orqanizmə daxil olduqda müdafiə sistemimiz tərəfindən yetərli bir müqavimət göstərilə bilinmədiyində bilavasitə xəstəliyə səbəb olur ki bu cür vərəm xəstəliyinə primer vərəm adı verilir və əksəriyyətlə uşaqlıq və yetkinlik dövründə görülür.
Xəstəlik əlamətləri nələrdir?
Ağciyər vərəmi çəki itkisi, anoreksiya, yüngül qızdırma, xüsusilə gecələr artan tərləmə, halsızlıq kimi ümumi əlamətlərlə yanaşı, ağciyərdə əmələ gələn toxuma reaksiyası və harabiyət nəticəsində öskürək, bəlğəm çıxarma, qan tüpürmə, irəliləmiş hallarda nəfəs darlığı kimi ağciyərə məxsus əlamətləri ilə özünü göstərir. Bu əlamətlərin heç biri vərəm xəstəliyinə xas deyil və bir çox ağciyər xəstəliyində eyni simptomlar vardır.
Xəstəlik əlamətləri görüldüyü zaman nə etməliyik?
3 həftəni keçən öskürək, qan tüpürmə, gecə təri, yüngül qızdırma, anoreksiya, çəki itkisi kimi əlamətlər olduğu zaman dərhal ağciyər qrafikası çəkilməli və vərəm xəstəliyindən şübhələnilirsə bəlğəmdə vərəm mikrobu axtarılmalıdır. Buna baxmayaraq vərəm xəstəliyi olmasa belə, eyni simptomlara səbəb ola biləcək bir çox ağciyər xəstəliyinin də erkən diaqnoz qoyulmasının yararı vardır.Ailə, ya da yaxın çevrədə aktiv vərəm xəstəliyi diaqnozu qoyulmuş və xüsusən bəlğəm vərəm mikrobu aşkar edilmiş fərdlər varsa, xəstəlik əlamətləri olmasa belə yoxlanışdan keçmək lazımdır.
masına baxmayaraq görülməz isə bu halda xəstənin vərəm olub olmadığına klinik ipucları, ağciyər qrafikası, bəzi qan analizləri və PPD testi kimi digər üsullarla həkim tərəfindən qərar verilərək müalicə başlana bilər. Xüsusilə xəstəliyin başlanğıc dövrlərində ağciyər bakteriya sayısı az olduğuna görə bəlğəmdə vərəm mikrobu görülməyə bilər.Bəlğəmdə vərəm mikrobunun göstərilməsinin daha həssas və dəqiq üsulu də mədəniyyət çalışması aparmaqdır. Burada alınan bəlğəmin bir hissəsi vərəm mikrobunun çoxalmasına qida yerlərinə əkilərək 3-6 həftə gözlənilir. Əgər bəlğəmdə vərəm mikrobu varsa bu müddət sonunda qida yerində hər bir vərəm mikrobunun çoxalaraq yaratdığı basil koloniyaları gözlə görülər və xəstəliyin dəqiq diaqnozu ortaya çmış olar. PPD testində; Test məhlulunun, ön qolun iç üzünə dəri içi tətbiq edilməsindən 72 saat sonra, burada meydana gələn 10mm-nin çox endurasiya (sərtlik) müsbət olaraq qiymətləndirilir. Müsbət PPD testi orqanizmin vərəm mikrobu ilə zəhərli olduğunu, yəni fərdin vərəm mikrobu ilə qarşılaşdığını göstərir. Ancaq vərəm peyvəndi tətbiq edilməsi də PPD testini müsbət hala gətirir. Ölkəmizdə olduğu kimi vərəm vaksininin (BCG peyvəndi) tətbiq edildiyi regionlarda bu səbəblə PPD testi pozitivliyi xəstəlik diaqnozu baxımından çox əhəmiyyət daşımaz. Ancaq əvvəlcədən edilmiş PPD testi mənfi olan bir şəxsdə məsələn, 1 il sonra təkrar edilən PPD testi müsbət olubsa bu xəstənin bu müddət ərzində vərəm mikrobu ilə zəhərli olduğu deyilə bilər.
