Ümumdünya Sağlamlıq Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, sağlamlıq-orqanizmin fiziki, psixi və sosial rifahıdır. Göründüyü kimi sağlamlıq termini özündə 3 əsas məqamı birləşdirir-fiziki, psixi və sosial.
Bir çox hallarda xəstəliyi müəyyənləşdirmək sağlamlığı müəyyən etməkdən daha çətin olur, halsız olmaq heç də xəstəliklə əlaqədar olmur. Məsələn, vərəm, qaraciyərin akoqollu nekrozu, ağciyər xərçəngi inamla xəstəliklərə aid edildiyi halda, bəs qolun və ya hər hansı bir sümüyün sınmasını xəstəlik hesab etmək olarmı? Ümumən zədələri xəstəlik adlandırmaq mümkündürmü? Düzgün olar ki, belə hallar xəstəlik deyil, pozulmalar, anamaliyar, dağılmalar adlandırılsın. Ümumilikdə götürüldükdə xəstəliklər aşağıdakı kimi təsnif edirlər.
1. Patogen orqanizmlərin törətdiyi xəstəliklər: Bir qayda olaraq patogen və ya xəstəliktörədən orqanizmlərə viruslar, bakteriyalar, göbələklər, ibtidailər, yastı və həlqəviqurdlar aid edilir. Bunlar bu və ya digər formada orqanizmin normal işinə maneçilik törədirlər. Bakteriyaların (məsələn, vəba), virusların (məsələn, qızılca), göbələklərin törətdikləri xəstəliklər (məsələn, dəmrov) infeksion xəstəliklər adlanır. Əgər xəstəlik törədən ibtidailərə və ya qurdlara aiddirsə, onda onları parazitar xəstəliklər və yaxud invaziyalar adlandırmaq qəbul olunub. Bu xəstəliklərin ən geniş yayılanı malyariyaradır. Bu xəstəlik barədə növbəti xəbərlərdə danışılacaqdır.
2. ”Antropogen” xəstəliklər: Bu xəstəlikləri sosial və ya sivil xəstəliklər də adlandırırlar. Bunlardan bir çoxu müasir sənaye ictimaiyyəti üçün xarakterikdir. Məsələn, ürəyin işemik xəstəliyi (koronar şuntlama), alkoqolizm, narkomaniya, ağciyər xərçəngi, müxtəlif peşə xəstəlikləri, həmçinin ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqəsi olan patologiyalardır. Ətraf mühitlə əlaqədar olan qurğuşun və civə ilə beyin zədələnmələri, asmanın bəzi formaları və atim elektrik stansiyalarına yaxın ərazidə yaşayan insanlarda əmələ gələn müxtəlif xərçəng xəstəliklərini qeyd etmək olar.
3. Alimentar çatışmazlıq xəstəlikləri: Qidanın tərkibində müəyyən komponentlərin çatışmazlığı ağır patologiyalara gətirib çıxarır. Məsələn, zülalın çatışmaması keylik və ruh düşkünlüyü (marazm) xəstəliyinin baş verməsinə şərait yaradır. Qidanın tərkibində mineral elementlərin çatışmaması da çox təhlükəli xəstəliklərə gətirib çıxarır. Məsələn, kalsium və fosforun çatışmaması raxit, yodun çatışmaması isə zob xəstəliyini yaradır.
4. İrsi və anadangəlmə xəstəliklər: Bu xəstəliklət nəinki həkimləri, hətta bütün bəşəriyyəti düşündürür. Belə xəstəliklərə misal Hentinqton xəstəliyi və Daun sindromunu göstərmək olar. Anadangəlmə xəstəliklər genetik olmayıb, dölün formalaşdığı zaman normal inkişafın pozulması hesabına yaranan xəstəliklərdir. Məhz təbabətin yüksək inkişafı nəticəsində əvvəllər rast gəlinən həmin xəstəliklər indi müvəffəqiyyətlə müalicə olunar və xəstələr yaşlı formayadək gəlib çatırlar. Belə inamlı müalicələr cəmiyyətdə insanı psixi və fiziki cəhətdən inandırır, tam yararlı həyata qaytarır. Ancaq genetika elminin inkişafı və tətbiqi imkan verir ki, anomaliyar embrional inkişafın ilk dövrlərindən müəyyənləşsin və ondan vaxtında azad olsun. Ümumən anadangəlmə qüsurların çoxlu etik və sosial problemləri məlumdur ki, onları da birtərəfli həll etmək hələlik mümkün deyil.
5. Yaşla əlaqədar olan xəstəliklər: Yaşla əlaqədar orqanizmin toxumalarının təbii degenerasiyası müəyyən anomaliyalara və xəstəliklərə gətirib çıxarır. Məsələn, yaşlı insanda göz əzələlərinin zəifləməsi onlarda tez-tez rast gəlinən uzaqdan görməyə səbəb olur. Sümük və oynaqlarda baş verən dəyişilmələr artritə, arteriyanın elastikliyinin itirilməsi isə aterosklroza səbəb olur.
6. Psixi xəstəliklər: Bu qrupa anomaliyaların geniş yayılmış formalarınaşizofreniya, qocalıqla əlaqədar hafizənin pozulması və depressiya aiddir. Ancaq çoxsaylı dərmanlar bu xəstəlikləri qismən, bəzi hallarda isə tam aradan qaldırır. Qeyd etməliyik ki, ruhi xəstələrə qarşı münasibət həm cəmiyyətdə, həm həkimlər arasında xeyli dəyişilib. Əvvəllər fiziki qüvvə ilə ruhi xəstəxanalara göndərilən xəstələri indi ambuator şəraitdə müalicə etmək mümkün olur.
Yuxarıda qeyd edilən 6 qrup xəstəlikləri iki kateqoriyada cəmləşdirmək olar.
1. İnfeksion xəstəliklər: Bu xəstəliklər xəstə adamlardan sağlam adamlara keçirsə, belə patologiyalar infeksion xəstəliklər adlanır. Onların hamısı yuxarıda qeyd edilən birinci qrupa aiddir. İnfeksiya və invaziyaların törədiciləri insanlar arasında hava-damcı yolu ilə (məsələn, asqırma, öskürmə, danışıqlar), xəstə və onun əşyaları ilə təmasda olarkən, bioloji məhlulla (qanla, sekretlə, spermatozoidlə), cinsi əlaqədə olduqda, müəyyən əşyalardan və qida maddələrindən birlikdə istifadə etdikdə və s. yollarla yayılır. Bir çox hallarda xəstəlik xəstə adamdan sağlam adama xüsusi keçiricilər vasitəsilə yoluxdurulur. Məsələn, insanın malyariya xəstəliyinə tutulması üçün onu hökmən malyariya plazmodisinin daşıyıcısı olan ağcaqanad sancmalıdır, taun xəstəliyinə tutulması üçün birə, səpkili yatalaq xəstəliyinə tutulması üçün isə bitlərin sancması lazımdır.
2. Qeyri-infeksion xəstəliklər: Bu xəstəliklərə isə 2-6 qrup xəstəlikləri aiddir. Xüsusi hal kimi irsi anomaliyalar (4-cü qrup) valideyndən övlada keçən xəstəliklər olub qüsurlu genlər dəsti ilə cinsi hüceyrələrdə nəsildən-nəslə ötürülür, lakin həmin genlərin aktivliyi bir nəsildə özünü göstərdiyi halda, digər nəsildə resessiv formada qala bilər.
Yuxarıda qeyd edilən xəstəlik qrupları arasında ciddi sərhəd qoymaq çətindir. Məsələn, bir çox ürək-damar xəstəlikləri (2-ci qrup) və ruhi xəstəliklər (6-cı qrup) genetik xəstəliklər hesab olunmasa da, lakin onların üzə çıxması hər ikisinin meyilliliyindən asılıdır. Xəstəlik, sağlamlıq kimi fiziki, psixi və sosial amillərlə də əlaqədardır. Məsələln, vərəm və ya alimentar çatışmazlıq xəstəlikləri maddi imkansızlıqdan assosasiya olunduğu halda, infeksion xəstəliklər isə antisanitariya ilə əlaqədardır.
Müəllif: C.Ə.Nəcəfov