Nəhəng pis yazıçı
Lev Tolstoydan tutmuş, Nabokova qədər hamı Dostoyevskini söyürdü…
...Sağlığında çoxu onu boz, bəziləri isə lap pis yazıçı hesab edirdilər. Özü də ikinci dərəcəli, təxminən bir aya yazılıb, bir gecəyə oxunan və ikicə günə yaddan çıxan detektiv və felyeton romanları yazan Ejen Syu çapında bir yazıçı.
Yeri gəlmişkən, Dostoyevski həmin yazıçını dəyərləndirir, hətta Syunun olduqca xoşagəlməz hesab olunan əsərlərindən biri "Matilda"nı rus dilinə tərcümə eləməyə də hazırlaşırdı.
Dostoyevskiyə qarşı münasibətin pis olduğunu ən azı bu faktdan bilmək olar ki, hətta "Karamazov qardaşları" belə tələm-tələsik yazılmış, məişət çapında kriminal roman hesab olunurdu. Tərcümələrdə isə "Böyük inkvizator" fəslinin adını "lazımsız" qoyub, ixtisar edirdilər. Lev Tolstoy: "Bayağılığın trubaduru"
Böyük klassiki həm müasirləri, həm də sonrakı nəsillər "gözümçıxdıya salmışdılar".
Məsələn, Qleb Uspenski yazır:
"Onun əsərlərində təsvirlər olduqca azdır, bu təsvirlər boz, inanılmaz dərəcədə bayağı, üstəlik, adamı mat qoyacaq şəkildə səliqəsizdir".
Belinski də ədəbiyyat tarixçisi və memuarçı Pavel Annenkova məktubunda etiraf edir:
"Dostum, öz aramızdır, "Dostoyevski dahidir" deyib biz xeyli küyə getmişik!"
Bu da, az-çox nəzakətli şəkildə yazılmış bir Lev Tolstoy tənqidi:
"Dostoyevskinin ədəbiyyata münasibəti ciddidir, amma üslubu bərbad, fəndləri eyni, dili də darıxdırıcıdır".
Vladimir Nabokov isə onu əməli-başlı "baltalayır":
"Dostoyevski dünya ədəbiyyatına axmaq münasibətdə tayı olmayan, ucuz hoqqabazdan başqa bir şey deyil. Özü də onun az-çox məşhurlaşan əsərlərinin hamısı olduqca tələm-tələsik yazılıb".
Ən maraqlısı budur ki, deyilənlərin hamısında az-çox həqiqət payı var. Əslində, belə şeyləri ancaq "tələm-tələsiklik"lə izah eləmək mümkündür.
Fikir verin: "Qonaq otağında yumurtaşəkilli dəyirmi masa vardı".
Bayağılıq məsələsi də əsassız deyil... "Bir vaxtlar sahib olduğu gözəlliyin izləri üzündə qalmış" kimi hələ Dostoyevskinin uşaq vaxtlarından şablonlaşmış təsvirli cürbəcür qadın qəhrəmanlar onun romanlarında olduqca çoxdur.
Gənc zəhər tuluğu Antoşa Çexonte öz qısa hekayəsində belə klişelərlə xeyli məzələnib – hekayənin adı "Romanlar, povestlər və sairdə ən çox rast gəldiyimiz ifadələr"dir. Onun fikrincə, ən çox rəst gəlinən ifadələr "ağbəniz dostlar və kürən düşmənlər"di. Eksperiment aparıb, məsələn, "Cinayət və cəza"nı oxumaq kifayətdir ki, biləsən, bütün müsbət qəhrəmanlar arıq, bütün pis adamlar isə ya gombul, ya da yüngülcə piylənmiş adamlardı".
Uspenskinin dediyi səliqəsizlik isə Dostoyevskinin təkcə romanlarında deyil, kütləvi, özü də kifayət qədər məsuliyyət tələb edən çıxışlarında da müşahidə olunub.
Məhz bu çıxışların sayəsində az qala bütün məktəblilər "Yevgeni Onegin" barədə inşa yazanda qoca genarala ərə verilən Tatyana Larinanın faciəsindən bəhs edir. Halbuki, Puşkinin mətnində açıq-aydın görünür ki, bu "gombul general"la Onegin az qala yaşıddırlar. Amma Dostoyevski Puşkinin heykəlinin açılışında hansısa səbəblərdən Tatyananın ərini "qoca" adlandırmışdı və indi bu "qoca"nı əsərdən balta ilə də doğrayıb çıxarmaq mümkün deyil – bu hal "pis yazıçı"nın qorxunc, rəqib tanımayan avtoritetindən xəbər verir.
O doğrudanmı bu qədər pis idi? Nəzəri olaraq, həmkarlarının Dostoyevskiyə hücumunu sadə paxıllıqla da izah etmək olar. Hərçənd, ortada Lev Tolstoy kimi bir istisna da var.
Ədəbi tənqidçilər yazır ki, bəs "Dostoyevskinin dünyanı dərk etmək prinsipləri onu qane etmirdi". Bunu adam dilinə tərcümə eləsək, belə alınır – Tolstoyun ona paxıllıq eləməyi gülməli olardı, o, Dostoyevskiyə sadəcə qısqanclıqla yanaşırdı.
Bəs, qısqanclığın səbəbi nə idi? Ortada sual vardı – gələcəkdə ədəbiyyatda "sirli rus ruhunun ən böyük bilicisi" adı kimə nəsib olacaq? Müharibədə döyüşmüş Tolstoy, yoxsa həbsdə yatmış Dostoyevski? Tarix onları özünəməxsus şəkildə, özü də ədalətlə yerbəyer elədi.
Əvvəla, yüz il sonra rus ədəbiyyatında bu dilemmanı Dostoyevski kimi siyasi ittiham əsasında katorqada olmaqla və eynən Tolstoy kimi artilleriya kapitanı rütbəsində müharibədə döyüşməklə Aleksandr Soljenitsın həll elədi.
İkincisi, həm Tolstoyun, həm də Dostoyevskinin qəhrəmanları ən vacib səviyyədə - məişət səviyyəsində həyatımızın bir parçasına çevrildi. Nataşa Rostova ("Qusarlar, yumun ağzınızı!"), Rodion Raskolnikov ("Yox, belə deməyin! On dənə qarı – düz bir manat eləyir!") barədə lətifələr hamıya məlumdur.
Üstəlik, vulqar mexanizmlə bir-birinə yapışdırılmış "Lap Tolstoyevskidi ki!" ifadəsi çox şey deyir...
Bütün bunlara baxmayaraq, mənə elə gəlir ki, bu mübarizədə Dostoyevski bir addım irəlidədir. Onu uzağı bir şeydə itiham eləmək olar ki, niyə Skotopriqonyevsk şəhərciyi ( "Karamazov qardaşları"ndakı şəhərcik) Baskervill-hollun rus analoqu olmadı, axı rus romanındakı əhvalat Konan Doylun hekayətindən daha yaxşı düşünülmüşdü. Görünür, Dostoyevskinin bacarıqla təsvir elədiyi "rus balası" fenomeni də elə bundadır: "Siz məktəbli rus oğlana ulduzlu səmanın xəritəsini verin, sabaha onu düzəldib sizə qaytarsın". Fyodor Mixayloviçin özü də o qədər bacarıqlı oldu ki, adi detektiv süjeti ali dəyərlərdən bəhs edən psixoloji romana çevirə bildi – o romana ki, insanlar daima ona heyran olacaq və daha heç kim oradakı "Böyük inkvizitorun hekayətini" lazımsız bilib, romandan çıxarmayacaq.
Mənbə: Milli.Az