Niyə yeni növ koronavirus infeksiyası dünyada bu qədər sensasiyaya səbəb oldu? Ondan başqa təhlükəli xəstəliklər yoxdurmu? Bəs nə üçün qrip, vərəm və ya QİÇS kimi xəstəliklərin qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər həyata keçirilmir? Bu bəlalardan hər il daha çox sayda insan ölür. Ancaq nədənsə ümumi çaxnaşma yaranmır və heç bir ölkədə onlarla bağlı karantin rejimi tətbiq olunmur.
Səbəb nədir? Koronavirusdan sonra bizi hansı dəhşətli bəla gözləyir?
Qadin.Net publika.az-a istinadən xəbər verir ki, bu barədə məşhur aparıcı, 71 nömrəli şəhər klinik xəstəxanasının baş həkimi Aleksandr Myasnikov kp.ru saytına geniş müsahibə verib.
- Aleksandr Leonidoviç, hansı xəstələrin vəziyyəti daha pisdir?
- Bunlar çox kilolu olan insanlardır. Bu xəstələrin də bir sıra xroniki xəstəlikləri var: hipertoniya, diabet. Xüsusilə buraya 65 yaşdan yuxarı insanlar daxildir. Kişilərin üstünlük təşkil etdiyini deyə bilmərəm. Ancaq kiçik statistikamız var. Milliyyət üstünlük təşkil edir. Asiya və qafqazlıların xəstəliyi daha ağır keçirdiyini görürük.
- Bəs bu risk qrupundan necə çıxmaq olar? Arıqlamaq lazımdır?
- Bir il əvvəl arıqlamaq lazım idi. İndi heç bir yol yoxdur. Qidalanmada və çəkidə kardinal dəyişiklik immunitetdən daha çox enerji tələb edir. İndi heç nə etmək lazım deyil.
- Vərəm, rotavirus və digər viruslara yoluxmuş nə qədər xəstə var?
- Rusiyada nə qədər olduğunu bilmirəm. Təcrübə və statistikamıza həqiqətən etibar etmirəm. Dünya üzrə göstəricilərdən danışa bilərəm. 284 min nəfərin koronavirusdan ölümüylə müqayisə etsək, qripdən 650 min ölüm, AİDS-dən təxminən 1,5 milyon, vərəmdən 1,5 milyon, hepatit B və C-dən milyonlarla, uşaqlıq boynunun eroziyasından 250 min... Bu xəstəliklərə qarşı peyvəndlər var. Hətta pnevmokokal pnevmoniya ildə 2,5 milyon insanın ölümünə səbəb olur. Təkcə Rusiyada 25 min insan gizli olmayan pnevmoniyadan ölür. Sətəlcəmin istənilən növü yaşlılar üçün kifayət qədər ağırdır və ölüm nisbəti 25% -dir. Növbəti aylarda - bərpa dövründə ölüm nisbəti 7%-dir. Xəstəxanalarda müalicə olunan yaşlılarda ümumi sətəlcəmdən ölüm faktı 32%-dir. Bu rəqəmləri müqayisə etsək, COVID-19 onu ötmür. Hətta mümkün multiplikasiyalar nəzərə alınsa da, bu, iki-üç qat artım deməkdir - yalnız QİÇS ölüm göstəricilərinə yaxınlaşır. Amma vərəmə qədər hələ uzaq olacaq.
- Bu halda hər kəsi bir sual düşündürür. Niyə koronavirusa pandemiya statusu tətbiq olunur? Axı vərəm daha çox həyat alır...
- Heç bilmirəm nə deyim. Yəqin ki, həmin xəstəliklər artıq tibbə tanış olduğu üçün birtəhər onlarla mübarizə aparırdıq. QİÇS illər əvvəl ortaya çıxanda dünyada 65 milyon insan xəstələnmişdi, 35 milyonu ölmüşdü. Son illərdə yoluxma sayı bir milyon yarıma düşüb, ölüm sayı isə 800 mindir. Dərman çatışmazlığı səbəbindən QİÇS ilə vəziyyət getdikcə pisləşir. Qara bazarda olan insanlar dərmanları alır və koronavirusu bu dərmanlarla müalicə etməyə ümid edirlər. Dünyadakı pandemiyadan dolayı ümumilikdə ölüm artımını görürük.
Düşünürəm ki, ümumi təcrid bilinməyən bir təhlükəyə ölkələrin verdiyi reaksiya idi. Dünyadakı həkimlər və hökumətlər infeksiyanın nə qədər təhlükəli olduğunu, yayılacağını bilmirdilər. Onu əvvəlcə ciddi qəbul etməməklə səhv etdilər. Uhanda dərhal karantin tətbiq olundu. Xəstəlik başqa ölkələrdə alovlanana qədər Çində elan olunmuş karantin rejiminin tətbiqini tənqid edirdik. Hesab edirdik ki, bu, insan haqlarının kobud şəkildə pozulmasıdır.
Amerikada Narkotiklərə Nəzarət Agentliyi geniş sınaqlara icazə vermədiyi üçün gecikdilər. Virusun alovlanacağını bilmirdilər. İtaliya da həmçinin gec reaksiya verdi.
Bu virus haqqında heç nə bilmirdik. Daha əvvəl də demişdim, infeksiya təhlükəli və daha dəhşətli deyil. Məsələn, quş qripinin ölüm nisbəti 35%-dir. Quşlar sərhədləri keçdikləri üçün bu xəstəliyin qarşısını almaq qeyri-mümkündür. Ancaq mövcud vəziyyət böyük pandemiyadan əvvəl olan təlimlərdir, odur ki, icra olunan fəaliyyət üzərində çalışmaları təkmilləşdirməliyik. Pandemiya dünyanın buna hazır olmadığını göstərdi.
- Niyə?
- Fəaliyyətlərə dair dərsliklər və hərəkət alqoritmləri var idi. Hər şey var idi. Ancaq heç nə işə yaramadı. Mexanizm dərman istehsalı ilə məşğul olan Amerika və Avropada da işləmədi. Səbəbləri hələ aydın deyil. Nəticələr tərtib ediləcək. Sosial təcrid vəziyyətində əbədi yaşaya bilmərik.
- Bəlkə də ilin bu vaxtında xəstəxanalara həmişə qripə yoluxanların axını olub, sadəcə biz buna əhəmiyyət vermirdik.
- Əslində yarasalardan qaynaqlanan koronavirus yalnız 21-ci əsrdə üçüncü dəfə gəlir. 2002, 2012 və 2019-cu illərdə. Əvvəllər ötüşürdü. 1994-cü ildə nə baş verdi? Üç milyon insan qripə tutuldu. Bəs üç milyon insanın qripə yoluxması nə deməkdir? Heç bir şey. Hər il bu qədər insan qripdən xəstələnir. Bəzi illərdə daha çox. Üç yüz min ölüm dünya üçün nə ifadə edir? Bunu əvvəllər də hiss etməmisiniz. Media şişirtməsəydi və virusoloqlar həyəcan təbili çalmasaydı, yenə də fərq edilməzdi.
- Bu pandemiya piar hadisəsidir?
- Bunun PR kampaniyası olduğunu deyə bilmərəm. Çünki insanlar həqiqətən pandemiyadan ölürlər. Üstəlik, ən ağır vəziyyət yaşlılarda müşahidə edilir. Mən bunu gələcək ciddi pandemiyalardan əvvəl keçirilmiş təlim hesab edirəm.
- Yeni epidemiyanın nə vaxt baş verəcəyi ilə bağlı proqnozlar varmı?
- Bu, mənim iddiam deyil. Epidemioloqların və virusoloqların fikirlərindən çıxış edirəm. Alimlər hesab edir ki, yüksək ölümlə ciddi qrip - iki mutasiyadır. İlk mutasiya donuz və ya quşun insanı yoluxdurmasıdır. Və ikinci mutasiya, insandan insana ötürülməsidir. Bu, potensial olaraq daha ciddi infeksiyanın yaranmasına yol açacaq. Yeni pandemiyanın olacağına şübhə yoxdur, bunu hamı deyir, lakin nə zaman olacağı sual altındadır.
Ciddi ölümlə nəticələnən quş qripi bizə yaxınlaşsa da, bu barədə məlumatımız yox idi. Media da bunu sezmədi. Virusoloqlar bunun hamısını izləyir. 2019-cu ilin noyabr ayında Con Hopkins Universitetində gələcək epidemiyanın analizi haqqında seminar keçirilmişdi. Onlar Braziliyada yeni epidemiyanın ortaya çıxacağı və bunun donuz qripi olacağı proqnozunu vermişdi. Bildirilmişdi ki, təyyarələr onu yayacaq və bəşəriyyətin üçdə ikisinə yoluxacaq. Peyvənd və dərman yoxdur. Belə bir təlim ssenarisi noyabr ayında açıqlanmışdı. Odur ki, indi Amerika professorları qəzəblidir. “Hamımız danışdıq, izlədik, tövsiyələrimiz yazıldı. Ancaq gözlənilməz bəlalar yenə də baş verir. Dünyanın ən varlı millətiyik və elementar qoruma vasitələrimiz yoxdur”, - deyə şikayət edirlər.
- İndi daha böyük bir müharibəyə hazırlaşmaq üçün dərslərdən nəticə çıxaracaqlar?
- Başqa seçimimiz yoxdur, həqiqətən ümid edirəm. Digər ölkələrlə müqayisədə bizdə ölüm halları daha azdır. Hamımız bir az səy göstərdik, ancaq qurbanlar da oldu. Hər kəs özünütəcrid dövründə həm psixoloji, həm də maddi baxımdan qərarlar verdi. Ümumi tibb koronavirusla mübarizə ilə məşğuldur. Heç kim üçün asan olmadı.
- Aleksandr Leonidoviç, həyatımız necə dəyişəcək? Nə vaxta kimi maska və əlcək taxmalıyıq?
- Əlcək qədər mənasız tədbir görmürəm. Onu yalnız bir halda taxmaq olar, əgər daim dəyişirsinizsə. Əlcəklər də əllərimizi yuduğumuz qaydada tez-tez yuyulmalıdır... Nə fərqi var ki, yalnız koronavirus deyil, bütün virus və bakteriyalar əllərinizə və ya əlcəklərə toxunur. Üç saat əlcəkdə gəzməklə yalnız özünüzə zərər verirsiniz. Ya dəyişdirin, ya da əllərinizi yuyun.
Maskalarsa virusun xəstədən sağlama ötürülmə riskini bir az azalda bilər. Xəstəlik asimptomatik xəstələrdən də ötürülür. Xəstə olub olmadığınızı bilmirsinizsə, maska taxın. Xəstələndiyiniz təqdirdə də başqalarında yoluxma riskini azaltmaq üçün maska vacibdir. Ancaq bu da kifayət qədər sadəlövh tədbirdir.
Bir-birimizdən aralı dayanmağa alışmalıyıq. Koronavirus heç yerə getməyəcək. Bunun asimptomatik olduğunu bilməyəndə yox olacaqlarını düşünürdülər. Simptomları olan insanları mühasirəyə aldıq, amma onlar artıq ətrafdakı müəyyən sayda insanı yoluxdurmuşdu. Hər il biz kəskin respirator xəstəliklərə səbəb olan yüzlərlə və milyonlarla viruslara yoluxuruq. Bəlkə də digərindən kiçik ikinci dalğa olacaq və sonra dalğalar getdikcə zəifləyəcək. Və bundan sonra əhalidə güclü immunitet yaranacaq.
- Mövsümi infeksiyaların kəskinləşməsi nəticəsində biz hər il karantində yaşamalı olacağıq?
- Bəli, virusların mövsümi alovlanması baş verəcək. Peyvəndi milyonlarla insana çatdıra bilmək üçün genişmiqyaslı klinik araşdırmalar aparmaq lazımdır. Peyvəndin təhlükəsiz olduğuna əmin olmalıyıq və bunun nəticəsində xəstələrin vəziyyəti ağırlaşmayacaq. Bütün dünyada həkimlər vaksinlərin hazırlanması üzərində çalışsa belə, illərlə sınaq tələb olunur. Rusiyada və digər ölkələrdə peyvəndlərin hazırlanmasına və sınaqlara başlanıb. Ancaq ən sadəsi peyvənd yaratmaqdır. Zərərsiz peyvənd hazırlamaq heç bir şəkildə sürətləndirə bilməyəcəyimiz uzun və ciddi araşdırma prosesidir. Odur ki, növbəti dalğalara hazır olmalıyıq. Problem ondadır ki, hər hansı infeksiya yalnız karantinlə müalicə edilə bilər. Müalicəsi və peyvəndi olmayan bir virusun qarşısını almaq üçün başqa nə edə bilərik? Çinlilər nəqliyyatı dayandırmaqla, evlərdə insanları təcrid etmək və komendant saatı elan etməklə bu bəlanın öhdəsindən gəldi.
Gələcək fəlakətin miqyasını başa düşməliyik və əgər təhlükə varsa, ciddi karantin tətbiq etməliyik. Qısa, amma sərt. Yəni burada fəaliyyətlər alqoritmini inkişaf etdirməliyik. Bu, dəqiq ölçülməlidir və fəlakətin qarşısını almalıyıq.
- Məhdudiyyətlər nə vaxt tamamilə ləğv ediləcək və normal həyata qayıda biləcəyik?
- Dünənə qədər Moskvada 3 milyon insan çalışırdı - həkimlər, yanğınsöndürənlər, davamlı istehsal işçiləri, xidmət işçiləri. İndi müəssisələr açılıb və demək olar ki, bir milyon insan işə gedir. Yəni, Moskvada çox əhəmiyyətli bir hissə üçün karantin və özünütəcrid davam edir, eyni zamanda milyonlarla insan şəhərin ətrafında gəzir. Bütün bunlar çox bulanıq olsa da, işə yarayır. Biz istədiyimiz qədər danışa bilərik, ancaq son qərarı virus verir. Artıq qaydaların yumşaldılmasına başlanıb, lakin bir həftədən sonra kəskin artım başlasa, yenidən əvvəlki rejimə qayıda bilərik.
- Belə çıxır ki, sentyabr ayına və ümumilikdə yeni ilə qədər bu cür ola bilər... Peyvənd icad olunana qədər.
- Belə proqnozlar var. Ancaq karantinin ləğvi təkcə tibbi məsələ deyil. Bu, sosial-iqtisadi, psixoloji amillərdən asılıdır. Çox ciddi tədbirdir, artıq şəhərlərin, bölgələrin, ölkələrin rəhbərləri tərəfindən görülməlidir, çünki həkimlər yalnız yoluxma haqqında məlumat verə bilər. Qərar qəbul edənlərin işi iqtisadiyyatı, karantinin gətirdiyi xəstəlikləri hesablamaqdır. İnfeksiyanın yaratdığı və ola biləcək digər xəstəliklərin təhdidləri ölçülməlidir.
Belə çətin bir qərar verən insanın yerində olmaq istəməzdim. Çünki bu qərar hər kəsi qane edə bilməz. Karantin rejiminin ləğvi də, uzadılması da eyni dərəcədə risklidir. Ləğvi xəstəliyin yenidən alovlanmasına, uzadılması isə ciddi psixoloji sarsıntılara səbəb ola bilər. Odur ki, hamı üçün əlverişli olan tək həll yolu yoxdur.