Rəqəm sistemli cihazlar artıq hər zaman yanımızdadır. Bu yazını belə bu anda məcburən rəqəm sistemli bir ekran və düymələr köməyi ilə yazıram. Lakin illərdir buraxmadığım bir vərdişim var ki, onu heç bir şeylə əvəz edə bilmirəm. Bir şey dinlərkən ya düşünərkən kağız və qələmlə not almaq. Onlarla dəftərim var sağda, solda, kompüterdəki kimi "axtarış" etməyim da mümkün deyil. Çox da yer tuturlar. Bir tərəfdən də ağacları kəsmə bəhanəsi ilə xərclənən kağızlar ... Görünüşə görə rəqəmsal cihazların üstünlükləri çoxdur.Yaxşı bəs niyə bu düymələr, tablet, kompüterlər hələ "əllə yazma" funksiyasını aradan qaldırmadı?
Beynimiz, şəxsən özünün icad etdiyi rəqəm sistemli texnologiyaya uyğun deyil. Buna görə həyatımızı asanlaşdırdığını zənn etdiyimiz cihazların böyük bir qismi, əslində potensiyaımızı istifadə etməyimizin qarşısında ciddi maneələr meydana gətirə bilir.
Klaviaturaya qarşı əl yazısı.
İndiki vaxtda yığıncaqlarda, dərslərdə, təhsildə və yaddaşımıza o anda sığdıramadıqlarımızı, yazmağımız lazım olan dərhal hər yerdə kompüter və tablet kimi rəqəm sistemli cihazları istifadə vərdişimiz gedərək artır. Universitetlərdə artıq bir çox tələbə, dizüstü kompüterləri ilə dərslərə gəlib həm ağılında tutmaq istədikləri əhəmiyyətli nöqtələri bir-bir qeyd edir, həm də səs-görünüş qeydi kimi məzmunu daha sonra gözdən keçirə biləcəkləri qeydlər alırlar. Bir yandan baxdığınızda, çox böyük irəliləmə kimi görünən bu vəziyyət, əslində o qədər də ürəkaçan bir inkişaf deyil.
Əvvəlcə, kompüterlər və rəqəm sistemli vasitələr, "çox sürətli" not ala bilmənizi təmin edir. Xüsusilə sıx məlumatların köçürüldüyü mühitlərdə, vahid zamanda çox daha sürətli qeyd almağınız üçün bu cihazlar köməyimizə yetişir. Lakin problem, beyninizin, klaviatura sürətinə yetişəməməsidir. Beynimizin öyrənmə dövrələri, kompüterə məlumat qeyd etdiyimizdə olduğu kimi işləmir. Məlumatların başa düşülməsi, əhəmiyyətinin yazılması, əvvəlki məlumatlarla əlaqələrinin qurulması və yeni bir əlaqələr şəbəkəsi içində başa düşülməsi, beynin "öyrənmə" prosesinin əhəmiyyətli pillələri arasındadır. Əlbəttə bu qədər qarışıq işləri də çox sürətli edə bilmirik. Zaman-zaman yeni bir məlumatı anlayıb öyrənə bilməmiz dəqiqələr, hətta saatlar ala bilir. Vəziyyət beləykən klaviatura və rəqəm sistemli cihazlarla "dəli kimi" qeydlər etmək, əslində kompüterimizə etdiyimiz səs və video qeydlərindən daha çox fayda təmin etmir.
Yaxşı əl yazısı istifadə edərkən avantajımız varmı? Əlbəttə. Bir dəfə, əl yazımız "yavaşdır”. Qeydlər edərkən yavaş olmanın öyrənməyi artırdığını bilirik. Çünki on barmaq klaviatura istifadə edən biri, hər deyiləni yaza bilsə də, əhəmiyyətli-əhəmiyyətsiz ayrı-seçkiliyi edə bilməyəcəyi üçün bir neçə saniyəlik "iş yaddaşı" xaricində məlumatları zehninə yerleşdirə bilməz. Əllə qeyd etmədə isə yavaşlıqdan ötəri əhəmiyyətli məlumatların seçilməsi, adama xüsusi diaqram və şəkillərlə "çevrilməsi", adamın öz yazısının qəliblərinə uyğun zehni xəritələrə çevrilməsi mümkün olur. Buna görə, edilən araşdırmaların nəticələrinə görə, əl yazısı ilə qeyd etdiyinizdə "daha yaxşı" öyrənər, "daha uzun müddət" xatırlaya bilərsiniz.
Mühərrik ürəklər və yazı.
İnsan növünü ən yaxın canlılardan ayıran ən mühüm xüsusiyyətlərdən biri "əllərini istifadə edərək alət hazılrlaya bilməsidir".
Beyində şəkil çəkmək və yazı yazma zamanı dövrəyə girən bölgələrin funksional göstərmə ilə monitorinqi. Olduqca mürəkkəb və geniş bir fəaliyyət gözümüzə dəyir.
Yazmaq, əllərlə deyil, beyinlə etdiyimiz işlərdən biridir. Bunun ən gözəl isbatı da sadəcə öz üzərinizdə belə edə biləcəyiniz bir təcrübədir.
Əvvəl bir qələmlə, əl yazınızı istifadə edəcəyiniz kağıza adınızı və soyadınızı yazın. Sonra, əlinizə bir təbaşir yaxud taxta qələmi alaraq, bir taxtaya, böyük hərflərlə və yenə öz əl yazınızla adınızı soyadınızı təkrar yazın. İndi iki yazını müqayisə edin. Bənzəyirlərmi? Əlbəttə bənzəyirlər, çünki ilkində kiçik barmaq əzələlərinizi, ikincisində isə qol və çiyin əzələlərinizi istifadə etmənizə baxmayaraq ortaya qoyduğunuz yazı, beyninizdəki sizə xüsusi "mühərrik ürəklərin " bir xaricə vurumudur. Bu səbəblərdən hər kəsin əl yazısı və imzası xüsusidir və oxumağı bildiyiniz halda adam haqqında bir çox fikir də verə bilər.
Bu mühərrik ürəklər, eyni zamanda öyrənmə prosesləri ilə də yaxından əlaqəlidir. Beynimizin mühərrik hərəkətləri planlaşdıran "tamamlayıcı" (supplementer) və "ön" (pre) mühərrik sahələri, bu tip qəliblərin yığıldığı yerlərdir. El yazımıza xüsusi mühərrik ürəklər , həyatı təcrübələrimizi bir məbləği olaraq zamanla ibarət bir çox bacarığımızdan biridir və danışma, bədən hərəkətləri və mimikalar kimi bir çox komponentlə birlikdə, beynimizdə bənzər yerlərdən idarə olunar. Bir-birlərinə təsir edən bu fərqli mühərrik ürəklər, üst üstə, yan-yana və "bitişik" bir şəkildə birlikdə olurlar. Bu səbəbdən yazmaq, əslində yalnız yazmaq deyil, beyində kompleks bir çox sinir şəbəkəsini birlikdə təsir edən fərqli "zəncir reaksiyaya" da həyata keçirə bilən bir qıcıqlandırıcı kimi iş görür.
Yazmaq və yaddaş
Əllərin istifadəsi zamanı klaviaturayla yazarkən olduğundan çox daha fərqli beyin sahələrinin fəaliyyətə keçdiyini göstərən işlər var. Bu "əlavə" bölgələr, xüsusilə "yaddaş meydana gəlməsi" ilə də yaxından əlaqədar və əllərimizlə etdiyimiz işləri çox daha yaxşı öyrənə bilməmizi təmin edirlər. Yalnız yazmaq da deyil, əllərimizlə etdiyimiz bütün kompleks bacarıqları, beynimizi ən sürətli inkişaf etdirən xəbərdar edənlər arasında iştirak edir. Uşaqların taxta bloklar, leqolar və kəsib-biçmə işləri ilə məşğul olmaları, beyinlərinin inkişafında çox əhəmiyyətlidir və o səbəblə insan erkən gəncliyində ən əhəmiyyətli vaxtını bu tip oyunlara xərcləyir. Kompüterli "əyləndirmə" taktikaları çeşitləndikcə də bu əhəmiyyətli inkişaf fürsətindən uzaq qalırıq.
Nəticədə bunu təkrar-təkrar xatırlatmaqda fayda var. Bioloji xüsusiyyətlərimiz milyonlarla il ərzində formalaşmış, incə parametrləri günki halına gəlmiş, son dərəcə kompleks uyğunlaşma mexanizmləri ilə təchiz edilmiş bir sistemə sahib olmamızla əlaqədardır. Biyolojimizi bilmədən, yeni və "sürətli" olan hər şeyi yaxşı saydığımızda problemlər yaşamamamız da qaçınılmazdır. Öyrənmənin, əylənmək, yaşamanın ən yaxşı yolu, təbiiliyə ən yaxın olanıdır.
Əlbəttə artıq texnologiyanı bir kənara buraxıb daş dövrünə dönə bilmərik. Lakin texnologiyaları inkişaf etdirərkən və "istehlak edərkən " təbii quruluşlarımıza da sıxlıqla diqqət etməmiz bu problemləri həll etməmizi təmin edəcək. Daha "beyin-uyğun" texnologiyalar hazırladıqca insanın o zaman milyardlarla illik bioloji avadanlığının üzərinə müsbət bir dəyər qoya bilməsi də mümkün olacaq. Lakin bunun üçün "qutunun xaricindən-təbiətin içindən" yeni bir düşüncə tərzi lazımdır.