Pedaqoqların ən çox istədiyi şey şagirdlərinin müvəffəqiyyətli olmaları, öyrənməyi sevmələri və təhsilin əhəmiyyətini qavramalarıdır. Şagirdlərimizin ən az bizim qədər əlaqədar və hörmətli olmasını gözləyirik. Hamısı deyilsə də, şagirdlərimizin çoxunun da bunu istədiyinə inanıram, amma sinif qapılarından girən gənc insanların çoxu, neyrobioloji olaraq, düşünmədən əvvəl hiss etməyə meyllidir.
Yük daşımaq.
Pedaqoqlarla şagirdlər çox şey daşıyırlar, maşın açarları, söhbətlər, yarısı tamamlanmış ev tapşırıqları, dolu dolu qəhqəhələr ... Beynin limbik sistemində, amigdala adında emosional bir nəzarət stansiyası var və bura həyatda qalmağımız və duyğularımızla əlaqədar əldə etdiyimiz məlumatları prioritet sırasına qoyub öyrənməmiz üçün vardır. Ətrafımızı davamlı olaraq nəzarət edirik, ətrafımızla olan bağımızı və etibarda olub olmadığımızı nəzarət edirik. Bunlarla birlikdə, indi bədbəxt, davamlı müdafiə etmədə, ya da maraqsız görünən şagirdlərimin əslində acı çəkməkdə olduqlarını və stress reaksiyası verdiklərini öyrənirəm.
Amerikada, 9-17 yaşları arasındakı gənclərin yüzdə 29-unun qayğı, ya da depressiya pozuqluqları var və bu gənclər təhsil həyatlarında da çətinlik çəkirlər. Çünki beyin acı çəkirsə, prefrontal korteksdəki düşünmə lobları özlərini bağlayır.
Zədə və Beyin.
Zədə nədir? Bu sözü eşidəndə ağlımıza qorxunc təcrübələr, ya da əlaqələr gəlir həmişə. Halbuki bu, hər zaman belə olmaq məcburiyyətində deyil. Zədə keçirmiş bir beyin əslində yorğun, ac, narahat olmuş, rədd edilmiş, ya da tərk edilmiş birinin, narahatlıq, hirs, ya da qorxu hisslərini ifadə edən beyni də ola bilər. Zədə dolu təcrübələr ani, ya da müəyyən naməlum ola bilər, amma mənfi təcrübələrlə əlaqədar neyrobioloji dəyişikliklər, emosional beynimizin daha həssas bir qorxu reaksiyası verməsinə səbəb olur. Özümüzü stressli hiss etdiyimizdə beynimiz və bədənimiz dərhal etibarda olub olmadığımızı anlamağa çalışır; "Güvəndəyəmmi?" Deyə soruşmağa başlayır. Limbik sistemimiz dərhal buna reaksiya verir; qan basıncımız artar, nəbzimin yüksələr; kortizol və adrenalin hormonlarını daha çox ifraz etməyə başlarıq. Qorxu reaksiyasının aktiv hala gəlməsi, beynin anlayışa və öyrənməylə əlaqədar hissələrinə də zərər verə bilər.
Hamımız neyrobioloji olaraq ictimailəşməyə və digər insanlarla bağ qurmağa hazır haldayıq. Uşaqlar inkişaf çağlarında sağlam bağlantılar quramazlarsa, beyinləri, sağlam olmayan mühitlər üçün də eyni əlaqələri yenidən qurur və uyğunlaşma təmin edər. Beyin inkişafı hər hansı bir yaşda, amma xüsusilə də ilk inkişaf çağlarında kəsintiyə uğrayacaq olsa, problem həll etmə, dərininə düşünmə və duyğuları idarə bacarıqları zəifləyər və gedərək itər. Uşaqların və yeniyetmələrin sağlam yetişə bilmələləri və bağ qura bilmələri üçün xəbərdarlıqlara və bəslənməyə ehtiyacı vardır. İnkişafları kəsilməyə uğramış şagirdlər, çox vaxt heç kimə güvənməyən yetkinlər olaraq məktəblərindən məzun olurlar.
Beyini hazırlamaq.
Öyrənmək və problem həll etmək üçün əvvəlcə beyni işə və təhlükəsizlik hissinə hazırlamamız lazımdır. Kişi özünü yaxşı hiss edir və bir şeylər öyrənmək vəziyyətdədirsə, temporal lobdaki neyronların hərəkətsiz olması lazımdır. Pedaqoqların da, beynimizin vəziyyətinin və təhtəlşüurdakı emosional dürtülər, şagirdlərimizlə qarşı-qarşıya gəldiyimizdə güc mübarizələrinə girməmizi və stressli reaksiyalar verməyimizə səbəb ola biləcəyini bilməsi lazımdır.
Özümüzün və şagirdlərimizin zehinlərinin yaxşılaşması üçün nə edə bilərik?
Hər şeydən əvvəl, duyğuların limbik sistemin dili olduğunu anlamamız lazımdır. Stress içindəki bir şagird hirsləndiyində, ya da içinə bağlandığında ona söylədiklərimizi eşitməyəcəkdir belə. Duyğuların ən isti olduğu anda şagirdlə danışmanın, ya da nizam-intizam müddətini işlətməyə çalışmağın heç bir faydası olmayacaq. Stress reaksiyasını yatırmaq üçün aşağıda üç təklif var:
Hərəkət.
Hərəkət etmək, stress və qorxu reaksiyasını yatırmaq mövzusunda çox təsirlidir. Müəllimlər və şagirdlər hərəkət edə biləcəkləri sahələri birlikdə dizayn edə bilərlər. Labirint şəklində hazırlana bilinəcək sahələrdə şagirdlər gedib hərəkət edərək beyinlərini rahatlaşdıra bilərlər. Jim çəkmək, olduğu yerdə qaçmaq, tullanmaq və yoqa hərəkətləri limbik beynin sakitləşməsini təmin edir, adamın yenidən öyrənmə və düşünməyə diqqətini cəlb etməsinə köməkçi olur.
Diqqət intensivləşdirmək tapşırıqları.
Diqqət sıxlaşdırma tapşırıqları şagirdlərə müəyyən bir xəbərdarlıqçı üzərinə sıxlaşarkən dərin nəfəs almağı öyrədir. Gündə bir iki dəfə şagirdlərimizə necə dərin nəfəs alacaqlarını öyrətsəniz, beyinlərinin diqqət sıxlaşdırma və diqqətini cəlb etmə bacarıqlarını artıra bilər. Bu qorxudan səs, görüntü və ya bir yeməyin dadı ola bilər. Diqqət sıxlaşdırma alıştırmalarıyla qandakı oksigen nisbəti artar, beynin duyğuları və diqqətin idarə etdiyi frontal loblarına qlükoza gedər, beləcə beyin problem həll etmə mərhələsinə keçir.
Beyni anlamaq.
Şagirdlərə öz qorxu reaksiyalarını izah etmək çox təsirlidir. Bu bioloji sistemin minlərlə il içində bizi qorumaq üzrə inkişaf etdiyini anlasaq da, zehinimiz mənfi təcrübələrə təbii və adi şeylərmiş kimi reaksiya verməyə başlayaraq rahatlayar. Məsələn, bir orta məktəb müəllimiylə şagirdləri amigdalaya, "Amy G. Dala" adını qoymuşlar. Beynimizin bu qədim, duyğuyla hərəkətə keçən hissəsini şəxsiləşdirən şagirdlər, öz qorxu etirazına yoldaş olmağı bacararaq mənfi duyğularının təsirini azaltmağı öyrənirlər. Yaşadığımız şeyləri hər zaman nəzarət edə bilmərik, lakin onlara verdiyimiz reaksiyaların istiqamətini dəyişdirə bilər, nizam-intizam idarəsini beynimizlə əlaqədar elmi gerçəklərə buraxa bilərik.