Kosmosda Dünyaya bənzəyən planet axtarmaq asan, amma tapmaq çətindir. Məsələn, Mars və Venera Yer kimi qayalıq planetlərdir və ikisi də həm Günəşə uzaqlıq, həm də böyüklük baxımından Yerə bənzəyir: Venera təxminən Yer böyüklüyündə və Mars da Yerin yarısı qədərdir. Ancaq bənzərliklər burada bitir. Venera qalın bulud təbəqəsindən turşu yağışları boşalan, səth istiliyi 460 dərəcəni aşan və 4 sm-lik polad tank zirehini tənəkə qutusu kimi əzəcək qədər yüksək təzyiqə sahib olan bir "dünya"dır. -900-yə düşən temperaturu ilə Antarktikadan belə soyuq olan Marsın isə əlverişli bir atmosferi yoxdur. Su ehtiyatlarına gəlincə, Marsda su qaya laylarının arasına sıxışmış vəziyyətdədir. Bildiyimiz qədəri ilə hər iki planetdə də həyat yoxdur.
Kosmosda həyat axtararkən nələrə baxmalı, nələrə diqqət yetirməliyik?
Günəş sisteminin qaz nəhəngi Yupiterin Europa adlı donmuş bir peyki var və Europadakı buz təbəqəsinin altında dərin bir yeraltı okean mövcuddur. Yupiterin qabarma və çəkilmə hərəkətləriylə istilənən bu isti okeanda eynilə Yer okeanlarının dərinliklərindəki hidrotermal bacalarda olduğu kimi bakteriyalar yaşaya bilər. Demək ki, kosmosda Yerə bənzəyən planet tapmaq yetərli deyil. Bu planetdə həyat varsa, tapmaq üçün imkansız yerlərə belə baxmaq lazımdır: 100 kilometr dərinlikdəki okean döşəmələri, qaynar su hovuzları və hətta turşu quyuları (!), kosmosda həyatın ortaya çıxa biləcəyi fərqli mühitlər meydana gətirir. Necə ki, son araşdırmalar digər ulduz sistemlərində olan qaz nəhənglərinin orbitindəki peyklərin də Yer kimi həyata əlverişli ola biləcəyini göstərir. Uzağa getməyə ehtiyac yoxdur. Europa burnumuzun dibindədir.Bir qaz nəhəngi olan Europa elə buna görə əhəmiyyətlidir: Yerə bənzəyən buz peyki olaraq həyat saxlayırsa, kosmosda həyat axtararkən hara baxmağımız, nələrə diqqət yetirməyimiz lazım olduğu mövzusunda elm adamlarına fikir verə bilər. Bizə də belə bir istinad gərəkdir. Europada canlılar vardırsa, Yerdəki həyata qismən bənzəyən və "qismən də fərqli olan" bu canlı növləri bizim üçün yaxşı bir nümunə meydana gətirəcək. Beləcə, bir gün kosmosda heç ağlımıza gəlməyən yerlərdə, indi xəyal belə edə bilmədiyimiz canlı növləri tapa bilərik.
Günəş sistemində Yerdən sonra maye-su olan tək göy cismi Europadır
Marsda su var, amma dəniz yoxdur. Mars suyu qütb buzlarına və yer altındakı qaya laylarına həbs olunmuş vəziyyətdədir. Halbuki, Europada 30 km qalınlığında buz təbəqəsi ilə örtülü olan nəhəng bir okean var. Europa Yupiterə ən yaxın altıncı peyk və Galileonun 1610-cu ildə Dünyanın ilk teleskoplarından biriylə kəşf etdiyi dörd böyük peyk arasında ən kiçik olanıdır. Dünyamızın peyki Aydan yalnız bir az kiçik olan Europanın dəmirdən nüvəsi və bunu əhatə edən qayalıq qabığı var. Qabığın üstündə bir okean olduğu düşünülən Europanın səthi buzlarla örtülüdür və oksigendən ibarət incə bir atmosferi belə var. Europanın səthindəki "su buzu təbəqəsi" çatlar və yarıqlarla örtülü olsa da, krater yaranması ehtimal olunmur. Günəş sisteminin 4,6 milyard il əvvəl meydana gəlməsindən bu yana planetlərdə yaşanan asteroid toqquşmaları nəzərə alındığında Europanın səthində bu toqquşmaların izini daşıyan az sayda krater olması peykin geoloji olaraq aktiv olduğunu göstərir.
Buz vulkanları
Dünyadakı vulkanlar su və buz deyil, isti lava püskürdür. Halbuki, Europada vəziyyət fərqlidir: Europanın buz təbəqəsinin altında isti bir okean var. Bəlkə də sadəcə 4 dərəcə istiliyində bir okeandır. Ancaq Yupiterin səbəb olduğu qabarma-çəkilmə təsiri buz təbəqəsini sıxışdırır. Eyni zamanda Europanın okean dibindəki qayalıq qabıq da gərilir. Bu gərginliyin yaratdığı sürtünmə Europanın yeraltı okeanını istilədərək suyun donmasının qarşısını alır. Yupiterin qabarma-çəkilmə təsiri Europanın qaya təbəqəsini əridəcək qədər istilik yaratmasa da, buz təbəqəsinə kifayət qədər enerji köçürdüyü qətidir. Europanın istiliyi qütblərdə -220 və ekvatorda -160 dərəcədir. Buna görə də peykin səthindəki buz təbəqəsinin da əslində qranit qaya kimi sərt olması lazımdır. Ancaq Yupiterin təsiriylə istilənən buz təbəqəsinin qırılması ilə yanaşı çatlar da ortaya çıxır. Buzdakı çatlardan çölə çıxan və Europanın soyuq səthində dərhal donan su axıntısı isə peykə dəyən meteoritlərin buzda açdığı kraterlərin üstünü bağlayaraq köhnə olanların izlərini silir. Buna görə Europada maqma və isti lava axıntısı ilə əlaqəsi olmayan, amma buz təbəqəsinin əriməsindən qaynaqlanan geoloji hərəkətlər olduğunu söyləyə bilərik. Buz püskürən vulkanlar ya da daha böyük bir ehtimalla "buzlu su fışqıran çatlar" Europaya geoloji dinamizm qatır. Peykin çatlayaraq yer dəyişdirən buz təbəqəsi bu baxımdan Yerdə qitələrin sürüşməsinə gətirib çıxaran plitələrin tektonikasını xatırladır.
Yeraltı okean
Europanın okeanı buzun 25 və ya 50 km altında olduğu ehtimal edilir (bəzi təxminlərə görə 10-30 km). Buz təbəqəsinin səthinə yaxın səviyyədə "maye su" da ola bilər. Ancaq buz təbəqəsinin ərimiş qismlərindən ibarət olan bu suyun mütəmadi olaraq maye halda qalması qeyri-mümkündür. Europanın buz layı -1600 istilikdə olduğu üçün Yupiterin təsirinə bağlı istiləşmə belə səthə yaxın suyu donmaqdan qoruya bilməz. Bu şərtlər altında səthə yaxın su ancaq bir neçə min il boyunca maye halda qala bilər. Daha sonra su donacaq və zamanla təkrar həll ediləcək (Bu müddət Yerin 40-100 min illik buzlaq dövrlərini, planetimizin donma dövrünü xatırladır). 80-ci illərin ikinci yarısında Yupiter peyklərinin ilk yaxın plan şəkillərini çəkən Voyager Probe və Yupiterə göndərilən Galileo araşdırma peyki Europanın səthindəki çatlaqları göstərərək isti okean və qabarma-çəkilmə təsiri fərziyyəsinə inandırıcılıq qazandırdı. Bəzi elm adamları Europanın çox incə bir buz təbəqəsi ilə örtülü olduğunu söyləyir, amma -2200-ni keçən soyuqlar qalın buz təbəqəsi hipotezini dəstəkləyir. Buna görə də çatlardan axan su okean suyu deyil, böyük ehtimalla Yupiterin təsiriylə isinib əriyən su buzudur.
Okean nə qədər dərindədir?
Yupiterin təsirinin nəticəsində üst təbəqənin əriyərək müvəqqəti buz vulkanları meydana gətirdiyini söyləyə bilərik (Səthdəki elastik buzun qalınlığı 200 metr). Daha dərinlərdəki buz layları isə qalınlıq və ağırlıq etibarilə bu təsirdən çox da təsirlənmir. Ancaq 10-30 km dərinlikdəki buz layları buzun qalınlığına bağlı olaraq öz ağırlığı altında əzilir və əzildikcə də istilənir. Buz təbəqəsi 30 km dərinlikdəki okean sərhədinə yaxınlaşdıqca qismən əriyərək bir sulu buz layı meydana gətirir. Europanın okeanı da 30 kilometr dərinlikdə başlayır və elm adamları bu okeanın 100 km dərinliyində olduğunu düşünür. Dünyanın ən dərin okean uçurumun 10 km dərinlikdə olduğunu nəzərə aldıqda Europadakı okeanın 3 × 1018 m3-lik həcmi ilə Yerdəki okeanlardan iki qat böyük olduğunu görürük. Europa Yerin yalnız dörddə biri böyüklüyündə olmasına baxmayaraq 100 km dərinliyindəki okeanı Yerdəkilərdən ki qat çox su təşkil edir.
Duzlu yoxsa şirin su?
Duzlu su... 1989-cu ildə orbitə çıxarılan və 1995-ci ildə Yupiterə çatan Galileo araşdırma peykinin orbitdə etdiyi araşdırmalar Europanın zəif bir maqnit sahəsi olduğunu göstərdi. Buzlarla örtülü kiçik bir peykin elektromaqnit sahə yaratması üçün güclü bir keçirici lazımdır. Duzlu su güclü bir keçiricidir və bu vəziyyətdə Europa okeanının da duzlu sudan meydana gəlməsi lazımdır. Duzlu sudan əlavə Europanın həyatı bəsləyəcək minerallar baxımından da zəngin olduğunu görürük. Europanın səthindəki buz təbəqəsində təsbit edilən qaranlıq bölgələr, qəhvəyi ləkə və qara qurşaqlar, maqnezium sulfat və sulfat turşusu hidrat kimi birləşmələrin varlığını göstərir. Bunlar buzun dərinliklərindən, okeandan və ya okeanın altındakı qaya təbəqəsindən gəlməlidir.
Europa okeanlarında həyat
Atlantik Okeanında kəşf edilən hidrotermal çatlar Europanın qaranlıq okeanlarında həyatın ortaya çıxması üçün lazım olan enerjini təmin edə bilər. Dünyada bu proses okeandan sızan lava axınları ilə başlayır. Səthə yaxın bir yerdən keçən lava axıntısının yaratdığı dumanlı qazlar dəniz suyunu isidərək və qayaların dərinliklərindəki minerallarla zənginləşdirərək dərin okean canlılarını bəsləyir. Hər şey Europa okeanında bu cür hidrotermal çatların olmasına bağlıdır. Bəs bunların mənbəyi nədir ?Araşdırmalar Europanın Yer kimi ərimiş qayalardan ibarət olan bir mantiya təbəqəsinə sahib olmadığını göstərir. Amma üst qaya laylarının ağırlığıyla qismən ərimiş olan və ya əriməsi belə yüksək temperatura qədər çatan alt qaya laylarından yuxarı çıxan qazlar çatlar vasitəsilə okeana çatıb okean yatağında hidrotermal çatları meydana gətirə bilər. Marsda maye-su bir istisnadır (bəlkə yeraltında sulu buz və ya səthdə qısa davamlı su axıntıları ola bilər). Europada isə qabarma-çəkilmələrlə istilənən isti bir okean var və hidrotermal çatları bu okeanda həyatı bəsləyə bilər. Ya da həyat okean qatının altındakı isti qayalarda yarana bilər (Məsələn, Yerdə okean təbəqəsinin altındakı qayalarda Endolit deyilən orqanizmlər yaşayır).
Elm Qurdu