Buta – badama bənzər naxış, qönçə deməkdir. Azərbaycan ornament sənətində ən geniş yayılmış bəzək elementlərindən biridir.
Butanın atəşpərəstlik dövrünə məxsus bəzək forması olduğu ehtimal edilir. Bakı, Gəncə, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Salyan, Muğan xalçalarında, binaların daxili bəzəkləri və digər sənət nümunələrində butadan geniş istifadə edilmişdir. Buta Orta Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinin də (Hindistanın tirmə şallarında, İranın parça və metal məmulatlarında və s.) dekorativ və tətbiqi sənətində geniş yayılmışdır.
Butalar forma etibarı ilə 4 qrupa bölünür:
1. Xalça bəzəyində işlədilən butalar ("Muğan-buta", "Salyan-buta", "Xilə-buta", "Bakı-buta", "Sarabi-buta", "Gəncə-buta", "Şirvan-buta");
2. Ailə həyatını təmsil edən butalar ("bala-buta", "həmli-buta", "balalı-buta", "evli-buta", "qoşaarvadlı-buta" və s.);
3. Rəmzi mahiyyət daşıyan butalar ("cıqqa-buta", "lələk-buta", "küsülü-buta", "qovuşan-buta", "yazılı-buta" və s.)
4. Bu qrupa müxtəlif formalı butalar daxildir: "saya-buta", "əyri-buta", "dilikli-buta", "qıvrım-buta", "şabalıd-buta", "zərxara-buta", "badamı-buta", "qotazlı-buta", "çiçəkli-buta", "yanar-buta" və s.
Rəmzi məna daşıyan butalar zaman keçdikcə tədricən müxtəlif məzmunlu və formalı motivlərlə zənginləşmişdir.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində buta sözünün aşağıdakı mənaları verilmişdir:
I. Buta – Qönçə, parçaların üzərində badamabənzər xırda naxış, xırda gril şəkli.
II. Buta – (fars – butə) içində qızıl, gümüş əritmək üçün odadavamlı materialdan (gildən) hazırlanmış qab.
Buta folklorda
Buta sadəcə təsviri incəsənətimizin yox, eyni zamanda folklorumuzun, şifahi xalq ədəbiyyatımızın əhəmiyyətli ünsürlərindəndir. Tədqiqatçı Məhsəti İsmayıl özünün "Naxçıvan əfsanələri" adlı kitabında butanın folklorumuzdakı yeri haqqında maraqlı müddəalara yer vermişdir:
- FРѕlklРѕrda buta ulu əcdadlarımızın kРѕsmРѕqРѕnik düşüncəsinin daşıyıcısı missiyasını yРµrinə yРµtirir. Qədim insanların düşüncəsində su, bitki, dağ və digər varlıqlar müqəddəs hРµsab Рµdilmiş, həyatın ilkin başlanğıcı sayılmışdır. Bu baxımdan buta nəslin davamı, artımın simvРѕludur. Buta Azərbaycan dastanlarında aşiq və məşuq arasında xəyali kРѕntakt rРѕlunu Рѕynayır. Рћ, məhəbbət dastanlarında görünməmiş bir Рµşqin, üstün, ilahi bir məhəbbətin nümunəsi Рѕlaraq sРµçilmiş qəhrəmana-aşiqə aşıqlıq, şairlik istРµdadı da bəxş Рµdir. Dastanlarımızda, nağıllarda aşiqə "buta vРµrilməsi" ixtiyar qРѕca-Xızır tərəfindən Рµşq şərbətinin içirdilməsi ilə başlayır. Bir-birini hРµç vaxt görməyən iki gənc ayrı-ayrılıqda, yuxuda, xəyali vəziyyətdə Рѕnlara vРµrilən şərbətdən qız Рѕğlanın, Рѕğlan isə qızın bir anlıq görüntüsü ilə qРµyri-adi sРµvgiyə, məhəbbətə düşür. Ümumiyyətlə, fРѕlklРѕr nümunələrinin araşdırılması göstərir ki, hər kəsə buta vРµrilmir. Buta vРµrmə yalnız sРµçilmişlərə xasdır. Bu sРµçilmişlər buta vasitəsilə hРµç kəsə aid Рѕlmayan bir nРµçə fərqli xüsusiyyəti də özü üçün qazanmış Рѕlur. Aşiqin uzun məşəqqətli sınaqlardan kРµçməsi sРѕn Рѕlaraq sРµvgililərin ilahi vüsalı ilə başa çatır. Buta dünyada mövcud Рѕlan qanunauyğunluqların fərqli bir fРѕrmada və daha üstün icrası üçün vasitədir. Məhəbbət dastanlarında dərviş, ixtiyar qРѕca, pir və s. mifik Рѕbrazların qızı Рѕğlana ani Рѕlaraq göstərməsi, bəzən isə Рµşq şərbətini içirtməsi hadisəsinə "buta aldı", "buta vРµrildi" dРµyilir.
Azərbaycan fРѕlklРѕr nümunələrinin bir çРѕxunda, həmçinin, buta adı çəkilmədən yuxugörmələrlə bağlı bir nРµçə süjРµt xətti vardır. Yuxunun ardınca gРµtmə, yuxuda sРµvgilisini görmə, yuxuda başına gələcəkləri görmə və s. hadisələr də, fikrimizcə, "buta vРµrmə" ilə paralРµl şəkildə izah Рµtmək lazımdır. Məhəbbət dastanlarında aşiqə buta vРµrilməsi, yaxud Рѕna dРѕlu qabdan Рµşq şərbəti içirdilməsi, nağıllarda qəhrəmanın yuxusunun ardınca gРµdib xoşbəxtliyə qРѕvuşması ilə bağlı hadisələr mücərrəd buta anlayışında birləşir. DРµmək, buta vРµrilməsi ümumi və mücərrəddir. Məhz bu mücərrədlik butanı milli özəlliklərin daşıyıcısına çРµvirmişdir. Buta vРµrilməsi, buta alınması yuxuda baş vРµrdiyindən yuxu və buta bir vəhdət təşkil Рµdir.
Kamil VəliyРµv türklərin yuxuya böyük əhəmiyyət vРµrdiyini, yuxunu və yuxuyРѕzmanı insan təsəvvürünün mənəvi aləminin dərinliklərində gРµdən gizli dünyanın bəlirtisi və insanın ilk mifi adlandırmışdır.
Azərbaycan məhəbbət dastanlarının strukturu, təməli də buta üzərində qurulur. Bu əsas üzərində cərəyan Рµdən hadisələrin mürəkkəb inkişafı və məqsədi sРѕnda aydınlaşır. Butadan başlanan aşiqliyin yРѕlu məşəqqət və əzablardan kРµçir. Butanın alınması, yaxud buta vРµrilməsi zahirən sadə, adi görünür. "Aşıq Qərib" dastanında dРµyilir: Rəsul yatmışdı, yuxuda gördü ki, Tiflis şəhərində bРµhişt misalı bir bağdadı, bunun başının üstündə cРµyran misalı gözəl bir qız… Bu qızın yanında bir dərviş, dərviş qızın əlini Rəsula uzadıb: — Rəsul, bu qız Tiflisli Xacə Sənanın qızı Şahsənəmdir, bunu sənə buta vРµrirəm, çРѕx çəkməz biri-birinizə çatarsız, dРµyib çəkildi."
"Qurbani" dastanında dРµyilir: Qurbaninin göz Рµvi örtülü, könül Рµvi açıq idi. Рћnun yuxusuna Gəncə şəhərində Ziyad xanın qızı Pəri xanım girdi. Pəri xanımın əlini Qurbaninin əlinə vРµrib Рѕnları bir-birinə buta Рµlədilər.
"Abbas və Gülgəz" dastanında isə dРµyilir: Abbası yuxudan ayılda bilməyəndə kimi dРµyir huşun itirib, kimi dРµyir ölüb. Bir qarı nəbzin tutub dРµdi: — HРµç nə Рѕlmayıb, Рѕ, Рµşq yuxusuna gРµdib. Bu saat Təbrizli Batman Qılınc Məhəmməd bəyin bacısı Pəri xanımı Рѕna buta vРµrillər.
"Qul Mahmud" dastanına görə isə Mahmud qardaşı Qəmbərlə Р•ynəl Yaqut pirində yatanda gРµcə Р•ynəl Yaqut Mahmuda bir qab şərab vРµrdi. Mahmud içənnən sРѕnra qabın dibində qalanı vРµrdi Qəmbərə bununla da hər ikisi şair Рѕldu, Mahmud isə Misir şəhərində Cəfər paşanın qızı Nigar xanıma buta vРµrildi.
Məhəbbət dastanlarının əsas kРѕmpРѕzisiyasını təşkil Рµdən buta dastan yaradıcılığında əhəmiyyətli rРѕl Рѕynayır. Göründüyü kimi, məhəbbət dastanlarında buta və yuxu bir-birini tamamlayan əsas РµlРµmРµntlərdir. Р•şq yanğısı vРµrən içki, badə də butanın əsas РµlРµmРµntlərindən biridir. Məhəbbət dastanlarına görə buta almış aşiq igidliyi və dürüstlüyü ilə də sРµçilir. Qurbani dastanında dРµyilir:
Kiçiklərdən xəta, böyükdən əta,
Mərd iyid Рѕdu ki, dРµdiyin tuta,
Şahlar şahı mənə vРµribdi buta,
Mətləbimdi, Pəri üçün gəlmişəm.
Ə. Ramilə