Sonu pis bitən 10 psixoloji təcrübə

 

1939-ci ildə həyata keçirilən bu təcrübədə 22 yetim qalmış uşaqdan istifadə edildi. Bunlardan 10 nəfəri danışma problemi olan və kəkələyənlər olaraq təyin edilmişdi. Uşaqlar bərabər olaraq 2 qrupa ayrıldı. Bir qrupun danışma terapisti uşaqlarda gördüyü inkişaf və axıcı danışma vəziyyətində onları mükafatlandıran davranışların göstərdiyi "müsbət" müalicə tətbiq etdi, digər danışma terapisti isə ən kiçik bir səhvdən belə uşaqları açıq şəkildə cəzalandırdığı bir üsulu tətbiq etdi. Nəticə göstərdi ki, mənfi davranılan uşaqlar psixoloji cəhətdən çox ağır zədə aldılar. Ancaq bundan da pisi o oldu ki, müalicədən əvvəl danışma problemi olmayan uşaqlarda da nitqlərində problemlər oldu. 2007-ci ildə yetim qalmış bu uşaqlardan altısı məruz qaldıqları bu vəziyyət qarşısında 925.000 Amerika dolları miqdarında təzminat aldılar.

CIA 50 və 60-cı illərdə MK-Ultra layihəsi çərçivəsində zehin və psixologiya idarəsi ilə əlaqədar bir çox etikadan kənar təcrübə etdi. Teodor Kaçinski digər adıyla Unabomberun CIA-nın narahatedici təcrübələrinə məruz qaldığı və bu təcrübələrin onda zehni pozğunluğa gətirib çıxarmış ola biləcəyi qeyd edildi. Başqa bir hadisədə də, Amerika ordusu bioloji silahlar mütəxəssisi Frank Olsona LSD tətbiq olundu və bu tətbiqin şüurunda böhrana yol açaraq axtarışını bütün dünyaya tanıtmaq istəyinin səbəb olduğu düşünüldü. Olsonun bir cinayətə qurban getdiyi ilə əlaqədar güclü dəlillər olmasına baxmayaraq, qaldığı otelin 13-cü mərtəbəsindən  tullanaraq intihar etdiyi deyildi və təcrübələrdə uzun müddət ortaya çıxmış ola biləcək psixoloji zərərlərdən heç danışılmadı.

1960-cı illərdə hormoseksualizm zehni bir xəstəlik olaraq tanınırdı. Eyni cinsdən bir-birlərinə cinsi olaraq cazibədar gələn insanların öz-özlərini yaxşılaşdırmanın yolunu tapmaq üçün könüllülər axtarılırdı. Təcrübədə iştirak edənlərə homoseksual görünüşlər ilə qoşalaşmış elektrik şoku verilərək və infeksiya yolu ilə mədə bulantısına gətirib çıxaran iyrənmə müalicəsi kimi təcrübələr həyata keçirirdilər. Buradakı əsas məqsəd xəstə olduğu düşünülən adamın homoseksuallıqla ağrını bir tutacağı düşüncəsiydi. Aparılan bu təcrübələr homoseksuallığı "müalicə etmək"-dən çox psixoloji olaraq ağır ziyan yaratdı. Hətta bir dəfə "müalicə" zamanı komaya girən xəstə az qala öləcəkdi.

1962-ci ild, Oklahoma Citydə olan Lincoln zoopark direktoru Warren Tomas Tuskon adlı bir filə bir insan vurula biləcək LSD dozasının 3000 qat çoxunu vurdu. (LSD tibbdəbilinən ən təsirli narkotik maddələrdən biridir. 25 milliqram LSD bir insanı yarım gün boyunca gicəldə bilər. Tuskoya verilənin ümumi miqdarı 297 milliqram idi.) Təcrübə narkotikin cinsi təcavüzkarlıq və dəlilik deyə adlandırıla biləcək"musth" təsirini ölçməyi hədəfləyirdi. Tuskon bu əməliyyatdan qısa bir müddət sonra yerə yıxıldı və titrəyərək öldü.

1963-ci ildə soyqırım faciəsinin səbəb olduğunu şoku başa düşmək üçün Stanley Milgram alman xalqının soyqırıma qoşulması və buna icazə vermələrinə səbəb olan xüsusi bir şeylər olduğu iddiasını sübut etmək üçün bir təcrübə hazırladı. İnsanın necə öyrəndiyinə dair bir yalandan təcrübə altında təcrübəyə qatılan normal insanlar görə bilmədikləri otaqda bəziləri olduğunu, onlardan suallar soruşacaq və səhv cavab verdikləri təqdirdə elektrik şoku vermələrini istədikləri bir qurğu hazırladı. Şok verilən adam bir oyunçu və elektrik şoku da gerçək deyildi, lakin təcrübəyə qatılanlar bunu bilmirdilər. Yaxşı, bu təcrübənin ürküdücü tərəfi nə idi? Şoku vermələri istənən subyektləri əzici bir üstünlüklə yoxlayacağı təlimatlarını yerinə yetirdilər. Daha da maraqlı tərəfi oyunçu mövqesindəki şoku alan adamın ağrılı qışqırığı və kömək istəməsinə baxmayaraq nəzarətçilərin bunu davam ettirmələri idi. 

Psixoloq Milgram tərəfindən edilən təcrübəyə bənzər bir mövzuda həyata keçirilən bu təcrübə 1967-ci ildə həyata keçirilən üçüncü dalğa təcrübəsi idi. Təcrübə demokratik cəmiyyətlərdə belə faşizmin cazibədarlığının cəmiyyətin içinə sızıb-sızmayacağını axtarmaq üzrə hazırlandı. Bunun üçün təcrübəni edənlər bəzi məktəb şagirdlərini istifadə edərək onların nüfuzlu bir qrupa aid olduqlarını düşündükləri bir sistem meydana gətirdi. Şagirdlər gedərək artan bir öyrənmə motivasiyası göstərdilər, amma onların qrupunda olmayanlara qarşı iyrənclik hissləri baş qaldırdı və getdikcə güclənməyə başladı.  Çox daha qorxuncu is, bu davranış son dərəcə istəkli bir formada idi, sinif xaricində də davam etdirdilər. Yalnız 4 gün sonra təcrübənin nəzarət xaricinə çıxacağı düşünülərək, dayandırıldı.

1971-ci ildə ictimai psixologiya mütəxəssisi Philip Zimbardo yaradılmış saxta bir həbsxanada hansı insanların ictimai rollara uyğunlaşma göstərdiyini başa düşmək üçün bir qrup universitet şagirdini iki həftəlik uzun və davamlı bir təcrübəyə aldı. Təcrübəyə qatılanların yarısına məhkum, yarısına gözətçi rolu verildi. Nəticə tam bir fəlakət idi. Sıravi universitet tələbələri mərhəmətsiz, qəddar bir gözətçiyə ya da gedərək artan şəkildə qorxaq bir məhkuma çevrildilər. Yalnız altı gün sonra Zimbardoa tərəfindən yaradılmış bu saxta həbsxana vəziyyətində yaşanan qəddarlıqların həqiqətə çevrilməsi nəticəsində təcrübəyə vaxtından əvvəl son verildi.