Oscar mərasimlərindən bəri bir selfie çılğınlığı başlayıb. Sosial mediaya baxdığımız zaman sənətçilərdən idmançılara, siyasətçilərdən şagirdlərə qədər cəmiyyətin hər zümrəsində sürətlə yayılan bir epidemiya var. Əslində selfie məsələsi ağıllı telefonlar sayəsində uzun müddət əvvəl həyatımıza daxil olmuşdu. Hətta o qədər ayna qarşısında özünü çəkən selfie həvəskarları tapıldı ki, sonda telefon dizaynerləri onun ön üzünə də bir kamera qoymaqda çarəni tapdılar.
Halbuki, bundan təxminən 20 il əvvəl fotoşəkil mövzusunda bu dərəcə alternativ yox idi. Fotoşəkil çəkdirmək zaman və pul baxımından olduqca məsrəfli bir iş idi. Amma fotoşəkillər o dövrdə də ictimai əlaqələrin təməlini meydana gətirirdi. İnsanlar ailələrinin və sevdikləri kəslərin vəsiqəlik şəkillərini pulqabılarında daşıyardı. Əgər biriylə səmimi olsanız, o fotoşəkillər pulqabıdan gün işığına çıxar və tək-tək sizə tanıdılırdı. Yəni o dövrün facebook hesabları bu vəsiqəlik şəkillər idi və pulqabında yeri vardı. Xoşlandığınız birindən vəsiqəlik fotoşəklini almanın olduqca çətin olduğu dövrlər idi. Çünki belə fotoşəkillər haqda böyük bir əksəriyyətin həmfikir olduğu bir məsələ vardı - hər kəs vəsiqəlik fotoşəklində çox pis çıxdığını düşünürdü. Hətta kimsə şanslı olub gözəl bir şəkil çəkdisə bilibsə, illərcə eyni fotoşəkili çoxaldıb istifadə edərdi. Bəs vəsiqəlik şəkli bu cür bəyənməməyimizin altında nələr yatırdı? Bu məsələni anlamaq üçün 1800-cü illərin Fransasına kiçik bir səfər etmək lazımdır.
Bir gəmiçinin oğlu
Charles Darvin 1872-ci ildə "İnsan və heyvanlarda duyğuların ifadəsi" adlı bir kitab nəşr etdi. Üzümüzdəki mimikaların duyğumuzu ifadə etmədə nə qədər əhəmiyyətli və fərqləndirici olduğu məsələsi kitabın əsas mövzulardan biri idi. Kitabın mövzusu qədər içindəki insan və heyvan fotoşəkilləri də bir o qədər maraqlı idi. Müxtəlif üz ifadələri ilə əlaqədar olan fotoşəkillərdən ən qəribə görünüşlü olanları isə tarixdə kifayət qədər təqdir edilmə şansına çatmamış Guillaume Benjamin Duchenne adlı maraqlı bir elm insanına aid idi.
Az qala bütün ailəsi gəmiçi olan Duchennenin də gəmiçi olması gözlənilirdi. Çünki istər görünüşü, istərsə də aksenti ilə Braavosun Mor Limanında çalışan sıravi bir gəmiçiləri andırması gələcəkdə elmi ictimaiyyətdə bir sıra çətinliklər yaradaraq peşəsində gec irəliləməsinə səbəb olmuşdu. Amma bu dezavantajlara baxmayaraq, özü bir elm insanında olması lazım olan ən əhəmiyyətli xüsusiyyətə sahib idi. Gördüyü dərhal hər şeyin qeydini tutan, xəstələri başqa bir xəstəxanaya getsə belə, onları təqib etməyi davam etdirən olduqca inadcıl biri idi. Xüsusilə, distrofi kimi əzələlərə zərər verən xəstəliklərdə əzələlərə elektrik verərək funksiyalarını qoruyaraq tibb tarixi üçün çox əhəmiyyətli tapıntılar əldə etmişdi. Amma oxumaqda olduğunuz yazının mövzusu Duchennenin fotoşəkilçiliyə duyduğu maraq sayəsində 1860-cı illərə qədər uzanan möcüzəvi bir foto kolleksiyası üzərinə olacaq.
Elektriklə gülümsəmək
Duchennedən təxminən 100 il əvvəl Luigi Galvani adlı italyan elm adamı əzələlərin çöldən elektrik verilməsi yolu ilə sıxıldığını göstərmişdi. Duchenne beynin necə elektrik çıxardığı və bunu necə çatdırdığı məsələsindən çox əzələlərin elektrik yolu ilə sıxılması qisminə yönəlmişdi. Ən çox maraqlandığı isə üz əzələləri olmuşdu. Əslində üzümüzdə bir çox əzələ var və bu əzələlərin xəbərdar edilməsi ilə müxtəlif üz ifadələrimiz yaranır. Məsələn, beyninizdə iyrənmə ilə əlaqədar olan hissə aktivləşdiyi zaman buradan çıxan elektrik xəbərdarlıqları üzümüzdəki müəyyən bir qrup əzələyə gedərək bu əzələlərin sıxılmasını təmin edir və üzümüzdə nifrət ifadəsi meydana gələr. Bənzər məntiq digər romantik ifadələr üçün də etibarlıdır.
Duchenne saxta bir gülümsəmə əsnasında üzümüzdə istifadə əzələlərlə gerçək bir gülümsəmə əsnasında istifadə edilən əzələlərin fərqli olduğuna inanırdı. Bunu sübut etmək üçün könüllü kəslərin üzlərindəki müəyyən əzələ qruplarını təcrid edərək bu bölgələrə tək-tək elektrik verirdi. Elektrik verdiyi əzələ sıxlaşdığı üçün üzdə meydana gətirdiyi ifadə olduqca dəqiq ortaya çıxırdı. Xüsusilə üzün bir yarısına elektrik verərkən digər yarısına toxunmurdu. Bu sayədə elektrik ilə ibarət olan ifadələri üzün digər yarısında xəbərdar edilməmiş bölgələrlə müqayisə edərək hansı əzələlərin hansı romantik ifadəyə uyğun gəldiyini daha yaxşı görə bilirdi. Aşağıdakı şəkildə üzünün yalnız bir yarısına elektrik verilən kəsləri görə bilərsiniz.
Yaşlı və dişsiz adam
Duchenne etdiyi sınaqlar nəticəsində saxta bir gülümsəmə ilə gerçək bir gülümsəmə arasında bir fərq olduğunu görmüşdü. Ağzımızın ətrafındakı əzələlər həm saxta, həm də gerçək gülümsəmədən istifadə edilirdi. Halbuki, gerçək gülümsəmədə adamların gözlərinin ətrafındakı əzələlərin də sıxıldığını görmüşdü. Şübhəsiz ki, Duchennenin təcrübələrində ən çox payı olan kəslərdən biri yaşlı adam olaraq ədəbiyyata keçən xəstəsi idi. Bu adamın ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti üzünün hissiz olması idi. Beləcə, Duchenne qarşısındakının acı çəkmədiyini bilmənin verdiyi rahatlıqla bu adamın üzündəki bir çox əzələyə elektrik verərək bu ifadələrin fotoşəkillərini çəkmişdi.
Gülən gözlər
Duchennenin verdikləri töhfələrinə görə, gerçək və ürəkdən gülümsəməyə ədəbiyyatda "Duchenne gülümsəməsi" adı verilir. Bu gülümsəmənin ən əhəmiyyətli qismi gözlərdir. Bəs bu fərqin meydana gəlməsinin altında yatan sinir mexanizmi necə izah edilər? Məsələn, çox sevdiyiniz bir adamı uzun bir müddət sonra təsadüfən yolda gördünüz. Bu adamı görər-görməz beyninizin duyğu mərkəzi olan limbik sistemə xəbərdarlıqlar gedir. Buradan lazımlı üz əzələlərinin sıxılmasını təmin edən bazal gangliyonlar deyilən hissəyə gedir. Bu dövrə bir dəfə fəaliyyətə keçdiyi zaman beyninizin düşünərək işləyən qisimləri hadisəyə heç qarışmadan saniyələr içində ürəkdən bir gülümsəmə üzünüzü örtər.
Bəs sizdən gülməniz istənilsə, beyninizdə necə bir fəaliyyət müşahidə olunar? Hər kəs bir fotoşəkil studiyasına getmişdir. O günü təkrar xatırlamağa çalışaq. Qəribə bir otağa girirsiniz, kiçik bir stolda oturursunuz və işgəncə başlayar. Siz "İnşAllah gözüm yumulu çıxmaz" deyə narahatlıq keçirərkən fotoqrafın əmrlərinə məruz qalarsınız. Ehtimalla bacarmadığınız üçün gəlib öz əlləriylə başınıza qəribə bir bucaqda bir istiqamətləndirmə verər. Sonra da "Gülümsəyin" deyər. Fotoqrafdan gələn şifahi məlumat alınar və eşidici korteks ilə dil mərkəzlərinin də daxil olduğu beynin yüksək düşünmə mərkəzləri tərəfindən aydın olar. Buradan çıxan xəbərdarlıqlar beynin ön tərəfindəki mühərrik beyin qabığına çatdırılar. Bu bölgə skripka çalmaq və ya iynədən ip keçirmək kimi istəkli hərəkətlərin beynimizdə edilməsini təmin edən bir yerdir. Hər nə qədər sadə kimi görünsə də, gerçək bir gülümsəmə çoxlu kiçik əzələnin uyğun sıra və diqqətli bir tərzdə işini tələb edir. Əgər siz bu işi mühərrik korteks ilə etməyə cəhd etsəniz, heç bir dərs almadan klassik bir parçanı çalmağa çalışmaq kimi çətin bir işə çevrilər və gülümsəməyiniz müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnər. Nəticədə nə vaxt vəsiqəlik şəklinizə baxsanız, bu müvəffəqiyyətsizliyini sənədləşdirən o qəribə üz ifadəsi qarşınızda dişini ağardacaq.