Ən azı 80-ci və 90-cı illərı yaşamış olanlar xatırlayacaqlar. Evimizdə istifadə etdiyimiz cihazların çoxu uzunömürlü və problemsiz çalışardı. İşləməyən televizor, video pleyer, musiqi dəsti, hətta radio və saatlarımızı belə mütləq bir təmirciyə aparar və təmir etdirərdik, yenisini asan-asan almazdıq. Bu gün gəldiyimiz nöqtədə isə istehlak vərdişlərimiz tamamilə dəyişmiş vəziyyətdədir. Satın aldığımız cihazları artıq 10 il istifadə düşüncəsi ilə almır, pozulduqca təmir etdirmirik, yenisini alırıq. Xüsusilə elektron cihazların ömrünün artıq 10 illərlə deyil, əmanət müddətləri ilə məhdud qaldığını da bilirik .
İnkişaf edən texnologiya və məhsul bolluğu;
Artıq texnologiya çox inkişaf edib və bundan 15-20 il əvvəl mövcud olmayan bir çox cihaz, artıq həyatımızın dəyişməz bir parçası halına gəlmişdir. Bunların əhəmiyyətli bir qisimi informasiya məhsulları və şəxsi istifadə üçün inkişaf etdirilmiş cib telefonu, kompüter, tablet, mp3 pleyer kimi məhsullardır. Məhsul kateqoriyası müxtəlifliyi ilə yanaşı, eyni məhsulun müxtəlif bənzər fərqliliklərinin artırılması qarşımızdakı variantlardır. Bundan təxminən 15-20 il əvvəl bir məhsulun bir növü olardı. Ancaq bu gün məhsul fərqliləşdirmək üsulları ilə eyni məhsulun çox sayda bənzəri istehsal edilərək məhsul müxtəlifliyi artırılır.
Məhsul müxtəlifliyi və məhsul fərqliləşdirməyə bir də marka müxtəlifliyi əlavə olunduqda, variantların sanki sonu gəlmir. Bu da hər il ehtiyacımız olandan daha çox sayda cihazın çıxarılması mənasını verir. Bu vəziyyət, istehsalçı və satıcı firmaların fərqli marketinq və satış strategiyaları ilə istehlakçıların bu məhsullara ehtiyacı olsun və ya olmasın, satın almağa istiqamətləndirilməsi ilə nəticələnir və müvəffəqiyyətli də olurlar.
Psixoloji taktikalar;
Ən yeni olanın mütləq ən yaxşısı olduğu və istehlakçıların bunu satın almasının lazım olduğu fikri yaradılır. Yeni olan məhsulun da az qala 3-6 ay içərisində dəbdən düşmüş olduğu bir dövrdə, bir cihazın funksiyaları kafi olsa belə uzun illər istifadəsi o qədər də mümkün olmur. Psixoloqların "Psixoloji dəbdən düşmüş müasirləşmə" adını verdiyi marketinq idarə ilə dəbdən düşmüş olan bir məhsulu istifadə edən istifadəçilərin bundan utanması təmin edilir. Beləcə, istehlakçı əlindəki məhsul hələ rahat və möhkəm olsa belə ən yenisini almağa yönəlir, bunu ən çox cib telefonlarında görmək mümkündür.
İstehlakçıların bir məhsulun qiymətinin yaxşı olub olmadığını qiymətləndirərkən nəzərə aldığı ən əhəmiyyətli meyar, mövcud məhsulu bənzər digər məhsulların qiyməti ilə qarşılaşdırmasıdır. İstehlakçılar bundan 15 il əvvəl bir cib telefonuna bu günün pulu ilə 300-500 manat verməyi asan-asan düşünməzkən, bu gün 2.000 manat rahatlıqla verə bilirlər. Bu, zaman içərisində bənzər məhsullar və markaların qiymətlərinin pilləli olaraq yuxarı doğru çəkmələrini göstərən bir vəziyyət görürük. İnsanoğlu yavaş bir sürətlə reallaşan bir çox dəyişməni fərqində olmadan qəbul edir.
Bazarlama imkanları;
Saysız televiziya kanalı, jurnal və təbii ki, internet ilə yeni məhsulları istehlakçıya eşitdirmək, bundan 20 il əvvəlkinə nisbətən daha çox asan və təsirlidir. Bu marketinq və məhsul bombardmanı içərisində bir məhsul mütləq sizə isabət edə bilər. Eyni şəkildə, artan alış-veriş sayəsində son moda məhsulları görməyiniz, toxunmanız, hətta satın almadan əvvəl istifadə etməniyiz mümkündür. 20 il əvvəl ən yaxşı məhsullara sahib olan istifadəçi sayı məhdud idi. Ancaq indiki vaxtda bir çox fərqli səbəbdən ötrü ən yaxşı məhsullara daha çox sayda insan sahib ola bilir və başqalarında gördüyünüz bu məhsullar eyni vəsait vasitəsiylə sizdəki "ondan məndə də olmalıdır" düsturuna səbəb olur.
Satın alma imkanları;
Xüsusilə internet üzərindən alverin yayılması ilə artıq bir məhsulu almağa qərar verdiyinizdə, onu satın almanız hər yerdən və 24 saat ərzində mümkündür. Bu da əlbəttə ki, məhsulların satışını olduqca asanlaşdıran bir faktordur.
Kredit kartına sahib olma nisbətinin artması və istifadənin yayılması da həm ticarəti, həm də mağaza satışlarını asanlaşdırdı. Beləcə istehlakçılar, ciblərində pul olmasa da alver edə bilirlər. Bu, dünyada yeni bir şey deyil, ancaq ölkəmizdə 20 il əvvəl çox da məşhur olan bir vəziyyət deyildi. İndiki vaxtda az qala hər kəsin ən azı bir kredit kartı var və xüsusilə bu cür məhsulları nağd pulla almaq yerinə kredit kartları ilə satın almağa üstünlük veririk.
Məhsul ömrünün qısaldılması;
İstehsalçıların, məhsullarının zəmanət müddətində sonra işləməməsi və ya ömrünün sona çatması üçün etdikləri şüurlu tətbiqlər sayəsində məhsulların ömrü artıq çox qısadır. Bu üsul bundan 90 il əvvəl Philips, OSRAM, General Electric kimi dövrün böyük elektrik şirkətlərinin bir araya gələrək bir kartel meydana gətirməsi ilə başladı. Phoebus adlı bu kartel, o dövrün texnologiyası ilə 2.500 saat ömrü olan lampa 1.000 saat iş ömründən yüksək istehsal etməmək üzrə razılaşmağa çatır. Beləcə lampa ömrü qısalır və daha qısa müddətdə daha çox lampa satan istehsalçıların mənfəəti artmağa başlayır. 20 il sonra, 1942 -ci ildə də ABŞ-daki anti- kartel istintaqı ilə ortaya çıxan hadisədən sonra firmalar günahkar bilindi. Ancaq bu üsullar artıq kəşf edilmişdi.
Bu üsulun bənzərləri, fərqli şəkillərdə istehsalçılar tərəfindən istifadə edilir. Xüsusi alətlər olmadan içi açılmayan, batareyası dəyişdirilməyən cihazlar sayəsində istehlakçının sadə təmir etməsi - batareya dəyişdirməsinin önünə keçir. Metal olaraq çıxarılması lazım olan bəzi tez-tez istifadə olunan daxili hissələri sadə plastikdən istehsal edilərək istifadə ömürlərinin qəti şəkidə qısaldılması təmin edilmiş olur. TV və monitorlarda istifadə edilən bəzi ucuz hissələr sayəsində də cihazlar zəmanət ömürlərindən dərhal sonra pozulur. Normalda çox ucuz təmir edilə biləcək cihazlar, yüksək xidmət ödənişləri üzündən təmir etdirilmir və yenisi alınır.
Məhsulların ömrünü qısaltmaqla yanaşı, yazılı olaraq ömrünü qısaltmaq da tətbiq olunan yeni üsullardan biridir. Hər yeni proqram və proqram təminatı yüksəltməsi ilə birlikdə cihazlar o proqramla birlikdə istifadə edilə bilməz hala gələ bilirlər. Xüsusilə cib telefonlarında tətbiq olunan bu məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq üçün istifadəçilər, qırdırma adı verilən üsula yönəlirlər. Telefonları zəmanət əhatəsi xaricində buraxan bu üsul qanuni deyil, ancaq istehlakçıları bunu etməyə məcbur edən istehsalçıların bu davranışlarının nə qədər etik olduğu da müzakirə edilir.
İstehsalçılar tərəfindən tətbiq olunan məhsul ömrünü qısaltma üsullarından biri də bir neçə sənəddə bir əlaqə standartlarını dəyişdirməkdir. Cihazların bir-birinə bağlanmasını təmin edən əlaqə ucları və növlərini, yeni texnologiya adı altında şəkil olaraq dəyişdirən istehsalçılar, geriyə doğru uyğunluq önünə keçərək istehlakçıları yeni standartlara uyğun olan cihazları almağa yönləndirirlər, hətta məcburiyyətində saxlayırlar. Eyni vəziyyət kompüter parçalarının anakart üzərindəki əlaqə standartlarının da davamlı dəyişməsi ilə qarşımıza çıxır. Hər yeni prosessor ailəsinin dəyişməsi ilə, kompüteriniz artıq işlədilməz hala düşür və yalnız bir parçanı dəyişdirmək üçün bütün kompüterinizi yeniləmək məcburiyyətində qalırsınız.
Təmir anlayışının sona çatması;
Pozulan cihazları təmir etdirmə vərdişimiz müxtəlif səbəblərə görə artıq sona çatmış vəziyyətdədir. Bir çox cihaz üçün təmir, yalnız zəmanət müddəti içində pozulan cihazı xidmətinə verməkdən ibarətdir. Zəmanət müddəti dolan bir cihazı təmir etdirməyə başlayanda istənilən yüksək ödənişlər səbəbiylə bu variantdan imtina edərək yeni məhsul almağa yönəlirik. Bir çox təmir xidməti artıq istehlakçılara birbaşa xidmət vermək yerinə firmaların razılaşmalı xidmətləri halına gəlmiş vəziyyətdədirlər. Əslinə, təmir etdirmək bir yana, məhsulların bu pozulma və istifadə dövrü səbəbiylə məhsullar hələ pozulmadan şüurlu olaraq yenisini almaq, bizlər üçün bir cür tədbir olur. Beləcə gözləmədiyiniz bir anda pozulan cihaz üzündən həyatımız dayanmır. Həyatın sürətləndiyi və zamanımızın gedərək azaldığı bir dövrdə təmirçiyə gedib gəlmənin və təmirdəki məhsulu gözləməyin zaman baxımdan bir problem olduğunu düşünən bir çox insan var.
Yuxarıda saydığım bir çox təbii və qeyri-təbii dəyişmədən ötrü satın alma vərdişlərimiz köhnəsinə görə olduqca dəyişmiş vəziyyətdədir. Artıq ehtiyacımız olmayan məhsulları alır, uzun müddət istifadə etmir və işləməyəndə təmir etdirmirik. Fərdi həyatın ön plana çıxdığı bu dövrdə, özümüzü məmnun etmək üçün istifadə üsullarından biri olan sürətli istehlak ilə hər şeyi çox tez istehlak edirik. Ancaq bu vəziyyət əslində heç bir məhsuldan tam olaraq məmnun olmamağımız və ən çox istədiyimiz məhsuldan belə qısa müddətdə büzməmizlə nəticələnən bir döngəyə girməmizə səbəb olur. Yaxın bir gələcəkdə bu istehlak döngəmizin artaraq davam edəcəyini proqnozlaşdırmaq çətin olmaz yəgin ki. Oscar mükafatlı fantastik animasiyası Wall-e-dəki kimi gələcəkdə davamlı istehlak və texnologiya sayəsində təmbəlləşən insanlar olma yolunda irəliləyirik . Baxaq bundan sonrakı 10 ildə istehlak vərdişlərimiz necə dəyişəcək .