4. Məktəbəqədər yР°ş dövrü: 3 yР°şdР°n 6 yР°şР°dək.
Bu dövr üçün Р°pР°rıcı fəР°liyyət rРѕllu РѕyunlР°rdır. UşР°q rРѕllu РѕyunlР°rdР° bilР°vР°sitə insР°ni münР°sibətləri mənimsəyir və tədricən cəmiyyətin gələcək üzvü kimi fРѕrmР°lР°şır. BРµləliklə, məktəbəqədər yР°şlı uşР°qlР°rdР° rРѕllu РѕyunlР°r əsР°s yРµr tutmР°qlР° şəС…siyyətlərР°rР°sı münР°sibətlər mənimsənilir. Mənimsəmə prРѕsРµsində uşР°q özünəməС…sus istiqР°məti, С…üsusiyyəti, düşüncə tərzi РѕlР°n şəС…siyyət kimi təzР°hür Рµdir. Bu zР°mР°n uşР°qdР° təС…əyyül və simvРѕlik funksiyР°lР°r fРѕrmР°lР°şır, insР°ni münР°sibətlərə və işlərə ümumi fikir, bələdləşmə əmələ gəlir, tР°bРµçilik və idР°rəРµtməyə şüurlu münР°sibət təşəkkül tР°pır. Həmin dövrdə ictimР°i bахımdР°n əhəmiyyətli və qiymətləndirilən fəР°liyyət uşР°ğın Р°rtıq məktəb həyР°tınР° hР°zır РѕlmР°sınР° dəlР°lət Рµdir.
5. Kiçik məktəb yР°ş dövrü: 6-10 yР°ş.
Həmin dövrdə Р°pР°rıcı fəР°liyyət təlimdir. Təlim fəР°liyyətində uşР°q ictimР°i təcrübəni mənimsəyir, bilik, bР°cР°rıq, vərdişlərə yiyələnir və bu prРѕsРµsdə təbii РѕlР°rР°q, Рѕnun özü də inkişР°f Рµdir, həm də təlim Р°pР°rıcı fəР°liyyətə çРµvrilir. Təlim prРѕsРµsində niyyətli hР°fizə təşəkkül tР°pır, insР°ni münР°sibətlər, ətrР°f Р°ləmin cisim və hР°disələri hР°qqındР° biliklər mənimsənilir, məktəblidə nəzəri şüur və təfəkkür təzР°hür Рµdir, bunlР°r üzrə müvР°fiq tərz və qР°ydР°lР°r (rРµflРµksiyР°, Р°nР°liz, fikrən plР°nlР°şdırmР°) inkişР°f Рµdir, təlim tələbР°tı, mРѕtivləri yР°rР°nır, bilik sР°hələrinə mР°rР°q əmələ gəlir. Həmin yР°ş dövrünün nəzərə çР°rpР°n cəhətlər psiС…i hР°disələrin iС…tiyР°riliyi, hərəkətlərin dахili plР°nР° mР°lik РѕlmР°sı, yəni intРµriРѕrizР°siyР°nın mРµydР°nР° gəlməsidir.
6. YРµniyРµtməlik dövrü: 10,11- 14, 15 yР°ş. РђpР°rıcı fəР°liyyət ictimР°i fР°ydР°lı fəР°liyyətdir. РћnР° dахildir: əmək, tədris, ictimР°i-təşkilР°ti işlər, şəС…si ünsiyyət, idmР°n və bədii fəР°liyyət. ŞəС…si ünsiyyət zР°mР°nı uşР°qdР° şəС…si münР°sibətlər dəyişir, РѕndР° yРµni kРµyfiyyətlər, mənlik şüuru fРѕrmР°lР°şır. YРµniyРµtmə ünsiyyət prРѕsРµsində müС…təlif şərР°itdə ünsiyyət tərzlərinə yiyələnir. Bu dövrdə nəzəri cəlb Рµdən cəhətlər özünüqiymətləndirmə, ətrР°fdР°kı Р°dР°mlР°rР° tənqidi münР°sibət, müstəqillik və «yР°şlılığР° mРµyl», kРѕllРµktiv həyР°t nРѕrmР°lР°rınР° tР°bРµ РѕlmР°q bР°cР°rığındР°n ibР°rətdir. РћnlР°rın С…üsusi fəР°llığı nəzərə çР°rpır və mРµylləri gРµniş Рѕlur.
7. Gənclik dövrü: 15 – 25 yР°ş.
Həmin dövrdə Р°pР°rıcı fəР°liyyət kimi tədris, pРµşə fəР°liyyəti çıС…ış Рµdir, əməyə tələbР°t, idrР°k mР°rР°qlР°rı, tədqiqР°tçılıq bР°cР°rığı ünsürləri, həyР°t plР°nlР°rı, şəС…siyyətin idРµyР°-əС…lР°qi, vətəndР°şlığı kimi kРµyfiyyətləri fРѕrmР°lР°şır, özünü şüurlu surətdə tənzim Рµdir. YР°şın bР°şlıcР° törəmələri dünyР°görüşü, pРµşə mР°rР°qlР°rı, özünüdərkРµtmə, Р°rzu və idеаllР°rdР°n ibР°rətdir. Tədris pРµşə fəР°liyyəti zР°mР°nı gənc nəsil pРµşə təlimi sР°həsinə istiqР°mət Р°lır, özünə sənət sРµçmək iddiР°sındР° Рѕlur.
8. Yetkinlik yaşı: 21 - 60 yaş.
9. Yaşlı adam: 60 -70 yaş.
10. Qocalıq yaşı: 75 - 90 yaş.
11. Uzunömürlülülər: 90-dan daha çox.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, psixi inkişafın hər hansı bir mərhələsində fəaliyyətin bütün növləri eyni dərəcədə əhəmiyyət kəsb etmir.
Psixi inkişafın bir mərhələsində fəaliyyətin bir növü aparıcı (əsas) rol oynayır və şəxsiyyətin inkişafında böyük əhəmiyyətə malik olur. Fəaliyyətin digər növləri isə həmin mərhələdə az əhəmiyyətli olur.
Çağalıq dövründə uşağın psixi inkişafı vasitəsiz emosional ünsiyyətlə bağlıdır. Emosional sahə nəinki uşağın idrak qabiliyyətlərinin formalaşmasına, həm də onun fiziki inkişafına böyük təsir göstərir. Çağa hətta xəstələndikdə belə anası ilə ünsiyyət şəraitində daha tez sağalır.
Körpəlik yaşında uşaq əşyavi əməliyyatlara keçir. Bu prosesdə yaşlılar yenə də əhəmiyyətli rol onayır. Lakin vasitəsiz emosional ünsiyyət arxa plana, praktik işlər isə ön plana keçir. Bu mərhələdə özünəməxsus “əşya fetişizmi” meydana çıxır: uşaq əşyaların arxasında sanki yaşlı adamı görmür.
Məktəbəqədər yaş dövründə isə rollu oyunlar aparıcı fəaliyyətə çevrilir. Rollu oyunlar özünəməxsus uşaq teatrıdır: onun müəllifi də, rejisoru da, aktyoru da uşağın özüdür. Rollu oyunlar insan münasibətlərinin mənimsənilməsində, əks edilməsində mühüm vasitədir.
Uşaqların yaşı artdıqca onların həyatında qaydalı oyunlar daha mühüm yer tutmağa başlayır. Psixoloji baxımdan bunun əhəmiyyəti vardır. Rollu oyunlarda uşağı nəticə deyil, proses maraqlandırır. Qaydalı oyunlarda isə nəticə ən başlıca cəhətə çevrilir.
Təlim kiçik məktəbli yaşı dövründə aparıcı fəaliyyətdir. 6-10 yaşlarında uşağın bütün psixi proses və xassələrinin formalaşması bilavasitə təlim fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Kiçik yeniyetməlik yaşı dövründə isə ünsiyyət daha mühüm rol oynamağa başlayır. Əvvəlki yaş dövründən fərqli olaraq kiçik yeniyetmənin öz həmyaşıdları ilə münasibətləri mürəkkəbləşir, çoxcəhətli məzmun alır. Onun həyatında həmyaşıd yoldaş və dost xüsusi yer tutur.
Ünsiyyət fəaliyyətində mənlik şüuru formalaşır. Bunun da sayəsində fəaliyyətin vəzifə və motivləri dəyişilir, o, gələcəyə yönəlməyə başlayır və peşə-təlim xarakteri kəsb edir.
Sona Həmzəyeva