Dilimiz haqqında çox söz deyilib, çox yazı yazılıb. Buna baxmayaraq bu mövzu maraqlı olaraq qalır. Yəqin ki, bu mövzu hər zaman maraqlı olub və inanıram ki, olacaq da, lakin indiki zəmanədə fikrimi cəlb edən odur ki, bizim dilimiz hal hazırda sınaqdan keçir.
Müasir dövr dilimiz üçün yeni tələblər ortaya çıxardı, dilimizin inkaşafının yeni mərhələyə keçməsinə və bu inkişafı sürətləndirməsinə təkan qoydu. Böyük sürətlə inkişaf edən elm, texnika və başqa sahələr dilimizdə bu sahələrə aid olan terminologiyanın çox zəif olduğunu aşkar etdi. Bunun səbəbləri çoxdur: axrıncı 100 ildə əlifbamızın 5 ya 6 dəfə dəyişilməsi, rus və sonra sovet hökümətinin dilimizə lazımi qədər diqqət yetirməməsi, rusdilli orta və ali təhsilə verilən üstünlük, xarici dillərdən Azərbaycan dilinə kitabların olduqca az tərcümə olunması və bir çox başqa səbəblər.
Sözsüz ki, hər şeyə çoxlu səbəb tapmaq olar, lakin mənim məqsədim onda deyil. Mən sadəcə onu istəyirəm ki, danışdığım, düşündüyüm, oxuduğum, yazdığım dildə istədiyim məlumatı tapa bilim. Bu istək məni xeyli düşündürdü və qarşımda sual yarandı: görəsən buna çatmaq üçun neyləmək lazımdır və biz (yəni hər bir azərbaycanlı) nə edə bilərik?
Gəlin fikirləşək. Kimsə deyəcək ki, “Mən neyləyə bilərəm e-e? Qoy yuxarıda oturanlar fikirləşsin”. Amma bu doğru yol deyil. Düzdür çox adamın fikri-zikri budur: “beş-üç manat pul qazanım, ailəmi dolandırım, məndən əl çəkin, imkan verin rahat işimi görüm”. O adamları yaxşı başa düşürəm — mən də elə onlardan biriyəm, amma tək beş-üç manatla deyil, yaxşı yaşamaq üçün, həyatda nəyisə yaxşıya doğru dəyişmək üçün hər kəs çalışmalıdır. Hər şeyi yuxarıda oturanların öhdəsinə atmaqla, biz heç vaxt yaxşı yaşamayacağıq. Arada oturub fikirləşirəm ki, görəsən nə vaxtsa mən də yaxşı yaşayacğammı, görəsən mən də nə vaxtsa gün görəcəyəmmi? Bəzən eşidirəm: “Ay Avropa elə, ay Avropa belə”, başlayırlar tərifləməyə. Düzdür orada indi şərait çox yaxşıdır (bizə baxanda), keçmişə qayıtsaq isə, görərik ki, Nəsirəddin Tusi rəsədxana tikəndə, avropalılar bilmirdilər ki, hamam nədir. A balam, avropalılar əsrlələ işləyib-çalışıblar ki, indi yaxşı yaşasınlar və hələ də çalışırlar! Ancaq onlar özləri üçün çalışırlar və bizi Avropada heç də səbrsizliklə gözləmirlər. Biz isə cəmi 17 ildir ki, ayaq altından çıxmışıq və yaxşı yaşamaq üçün hələ xeyli işləməliyik, bizə heç kim kömək etməyəcək, biz özümüz özümüzə şərait yaratmalıyıq, özümüz özümüzə gün ağlamalıyıq. Nə isə, söhbətimizin mövzusundan bir az kənara çəkildik, gəlin qayıdaq dilimizə.
Dilimiz. O dil inkişaf edir, hansı ki, istifadə olunur. Yəni, yalnız məişətdə yox, hər yerdə, evdə, bayırda, məktəbdə, işdə, qazetdə, jurnalda, kitabda, internetdə, televiziyada, radioda, yazlı, şifahi. Hər yerdə. Azərbaycanda bir ara (indinin özündə də, bu hal hələ ki, mövcuddur) rus dilində danışmaq, azərbaycan dilini isə bilməmək modda idi. Şükr olsun Allaha, bu moda, artıq, yavaş-yavaş keçir, gedir və mən əminəm ki, gec-tez keçib, gedəcək. Ruslar da, vaxt var idi, fransız dilində danışırdılar, nə oldu? Keçdi, getdi, bizdə də keçəcək. Çoxları deyə bilər ki, xarici dilləri bilmək lazımdır, mən razıyam — xarici dilləri bilmək yaxşı şeydir, göz açılır, dünya görüşü artır, oxumaq, bilmək üçün imkanlar genişlənir və s. Amma, ilk növbədə öz dilimizi mükəmməl bilməliyik ki, xarici dillərdə oxuduqlarımızı, başqa ölkələrdə gördüklərimizi, öyrəndiklərimizi xalqımızla bölüşə bilək. Hal-hazırda Azərbaycanda dilimizin inkişafı üçün hər bir şərait var. Dövlət dili Azərbaycan dilidir, əlifbamız ümid edirəm ki, bir daha dəyişilməycək, tələbat var və günü-gündən artır, az da olsa kitablar çap olunur və s. və i. a. Gərək ki, dil inkişaf etməlidir, bəs biz nə görürük? Azərbaycan şirkətlərinin veb-saytları inglis, rus dilindədir. Azərbaycan dilində olanlarda isə, kalan səhv və kütləvi miqdarda əcnəbi sözlər var. Digər saytlar üçdilli olsalar da, ilk səhifəsi açılanda nədənsə ya rus, ya da inglis dilində açılır. Forumlarımızın əksəriyyətində ünsiyyət rus dilində baş verir. Bakılılar forumunda, yenə heç olmasa, Azərbaycan dilində yazanlar üçün ayrıca bir budka bölmə ayırıblar, necə ki, ABŞ-da keçən əsrin ortalarına kimi hər idarənin arxasında zəncilər üçün ayrıca qapı qoyurdular. Bakıda hələ də rusca danışan azərbaycanlı çoxdur, mən etiraz etmirəm, bəlkə rus dilini öyrənirlər, ya da Ursiyətdə doğulub yaşayanlardandılar, ona görə azərbaycanca bilmirlər, yəni dili bilməmək qəbahət deyil (halbuki, yaxşı da bir şey yoxdur), öyrənməmək və öyrənmək istəməmək qəbahətdir. Ancaq həmən rusca danışanlardan soruşsan ki, — “Azərbaycanca bilirsən”? Cavab verir: — “Mən Azərbaycan dilini mükəmməl bilirəm, lakin təhsilimi rus dilində aldığıma görə mən rusca düşünürəm və rusca danışmaq mənim üçün daha rahatdır”. Yaxşı bu rusdilliləri bildik, bəs bəzi azərbaycandilli şəxslərə nə deyəsən? Ümumiyyətlə Azərbaycanın “elan bazarına” baxsaq, minlərlə “şedevrlər” taparıq, biri birindən gülməli. Səhv-sühv yazmaqları bir yana, səhv yazsalar hələ yaxşıdır, rus, inglis sözlərini elə yazırlar ki, başa düşmək olmur ki, bura nə yazılıb və nəyi təmsil edirlər. Elələri də, var ki, adam oxumağa utanır: “aftamoyka”, “mrojna”, “praşka”, “taxta sexi” və s.
Bu “sex”-lər var haa, xaricdən gələnləri yaman çaşdırır. Ay millət, bəyəm rus dilindən Azərbaycan dilinə “цех” sözünü tərcümə etmək mümkün deyil?! Məgər elan yazanda açıb lüğətə baxmaq çətindir ki, yazdığın səhv olmasın? Mən başa düşürəm ki, hər kəsin evində kitab yoxdur, yaxşı, onda lüğət yoxdursa, heç olmasa, bilən adamdan soruşun da! Niyə belə olur? Niyə ədəbiyyatçılarımız nəsr əsərləri yazmır, ancaq şer yazırlar? Niyə Azərbaycan dilinə kitablar tərcümə olunmur? Niyə tərcümə olunan kitabları heç kim oxumur? Niyə?
İndi hər şey bizim özümüzdən aslıdır.
Həsənəlizadə Ramin