Hər insana gözəl düşüncəni, gözəl hərəkətləri ilham edən səsdir vicdanın səsi... Sağlam mühakimə etdirən, doğrunu, yanlışı göstərən səsdir vicdanın səsi... Bir insan oğurluq edər, cinayət törədər, məzlumun, zəifin haqqını çeynəyər, biz də həmin adama vicdansız deyərik. Amma əxlaqsızlıq edən, haqqa baş qaldıran, insanlıq ölçülərini aşan insan vicdansız deyil. Sadəcə olaraq iradəsizdir. Vicdanını istifadə edəcək gücü olmadığı üçün yanlış yollarla gedər. Harda olmağımızdan asılı olmayaraq, istər çinli olaq, istər zənci irqindən, istər avropalı, istər azərbaycanlı fərqi yoxdur, vicdanla harada nə etmək lazım olduğunu çox yaxşı bilirik. Amma doğrunu bilməyimiz kifayət etməz ki... Mənə elə bir insan göstərin ki, müharibədən xoşu gəlsin, yoxluqdan, əzab çəkən insan görüntülərindən, zülmlərdən zövq alsın. Tapa bilməzsiniz. Hər insan dili ilə zülmə qarşıdır. Ancaq mövzu tətbiqə gələndə, əsas olan insanın vicdanını nə qədər istifadə etdiyidir. İnsan var, özünə haqsızlıq edilmədiyi müddətcə laqeyd olur, özünə qarşı haqsızlıq görəndə isə “vicdanı” qabarır. İnsan var, haqsızlıqların olduğundan belə xəbərsizdir, yalnız öz rahatlığını düşünür, başqasına edilən haqsızlığı görmək o tərəfə qalsın, özü hamının haqqını çeynəyir. İnsan var, haqsızlıqdan dəhşət narahat olur, amma haqsızlığa qarşı ağıllı yollar tapa bilmir. İnsan var, bir məqama qədər mübarizə aparır, müəyyən mərhələdən sonra geri qayıdır. İnsan da var ki, haqsızlığı görən kimi səbəbini araşdırır, ən təsirli üsullarla mübarizə aparır. Elə bu insan vicdanını sonuna qədər istifadə edən insandır.
“Bir az məntiqli olum, bu işdən mənə zərər gələr” deyərək mənfəətə görə şəkil almamalıdır vicdan. “Tək ağıllı mən çıxmışam? İnsan çiy süd əmib, yaxşılıq bilən deyil, özümə oda atmayım ona görə” kimi laqeyd düşüncələr ancaq vicdanı ləkələyir. Vicdanı təmiz tutmaq çox önəmlidir. Heç kim göstərməsə də, vicdan insana doğrunu göstərəcək çünki, onu haqqa tərəf aparacaq. İnsanın məsuliyyəti vicdanını eşitməsi və onun dediklərini etməsidir. Hər insan vicdani məsuliyyət sahibidir. Heç kim bunu danmamalıdır, ürəyi istəyəni etməməlidir. Ətrafındakı hadisələri dərk etməyə başlayan, mühakimə bacarığı qazanan hər insan vicdanının səsini dinləməli, iradəli olmalı, doğruları etməlidir hər zaman. Bu çətin görünür hamıya. Amma çox asandır. Sadəcə düşünmək lazımdır dərindən... İnsan beyninin qeyri-adi bir qabiliyyəti var. Möhtəşəm gücü var. Çox düşünərək, təfəkkürünü genişlədərək özünü zənginləşdirə bilər vicdani yöndən. İnsan beyninin hüdudu yoxdur. Yəni çox güclü inkişaf etmək yönü var. Çox düşünərsən, o zaman vicdanla qəlbin istəyi toqquşar bir-biri ilə. Vicdan insanın mənfəətlərini əlindən alan kimi görünər. Qəlbin istəyi də insana mənfəət verən kimi. Kim qəlb istəyinin ardınca gedər, davamlı sürünər. Cəmiyyətdə insanların bəlalara düşməsi həmişə qəlb istəyəni etməkdən qaynaqlanır. Vicdanla hərəkət edəndə çox şey itirəcəklərini düşünürlər. Amma əksi olur. Ürəyin istəyəni edərsən, qazandığını zənn etdiyin anda çox şey itərərsən əslində. “Bu mənim çevrəmdir, bu mənim mənfəətlərimdir, insanlar haqqımda nə düşünər” ölçüsü ilə hərəkət edən bir insanın vicdanına təslim olmaq gücü çox zəif olar. İnsanların ona “Sadəlövhsən, səndən istifadə edirlər” dediyi məqama qədər köməksevər olar. Yaxınlarının ona “Səndən başqa adam yoxdur? Qoy başqaları etsin” dediyi məqama qədər qərarlı olar. Yoldaşlarının ona “Qəti ehtiyac yoxdur” dediyi məqama qədər məsuliyyət duyğusu ilə hərəkət edər. Yəni əxlaqı da vicdana görə deyil, cəmiyyətin dəyərlərinə görə formalaşar.
Unutmayaq ki, hər birimiz vicdan adlı doğruluq rəhbərinə sahibik. Elə isə içimizdəki doğruları hayqıran bu səsə qarşı əsla etinasızlıq etməyək. Əgər biz vicdanın səsini qulaqardına vursaq bir müddət sonra həvəslərimizin, istəklərimizin əsiri olacağıq. Bu tamamilə öz seçimimiz olduğuna görə heç kimi günahlandıra bilməyəcəyik. Ancaq bizə qalan peşmançılıq olacaq. Hər kəs bilər peşmançılığın necə canyandıran bir duyğu olduğunu. Bu duyğunun təməlindəki şey vicdanı eşitməməkdir. Bəzən insan yanlış seçimindən uzaqlaşana qədər bu peşmançılıq onu rahat buraxmır, mənəvi əzaba çevrilir. Doğrular bəzən bizə çətin görünsə də, vicdanımızın bizə doğrunu söylədiyinə əsla laqeydlik etməyək. Əgər biz vicdanlı olsaq, Allah sonsuz vicdan sahibi olaraq vicdanımıza təslim olaraq etdiyimiz zərrə qədər yaxşılığın qarşılığını- sonsuz rahatlıq, xoşbəxtlik, hüzur duyğusunu bizə verər.